महिला हिंसा भन्नाले महिलामाथि हुने शारीरिक, मानसिक, यौनजन्य, तथा आर्थिक अत्याचारलाई बुझिन्छ । यो हिंसा परिवार, समाज, कार्यक्षेत्र, वा कुनै पनि ठाउँमा हुन सक्छ । महिला हिंसा कुनै पनि जात, धर्म, वा सांस्कृतिक सीमामा नअटाउने समस्याको रूपमा विश्वव्यापी रूपमा रहेको छ । तसर्थ महिला हिंसा अन्त्य दिवस प्रत्येक वर्ष नोभेम्बर २५ देखि डिसेम्बर १० सम्म मनाइन्छ ।

यो दिवस महिला हिंसाविरुद्धको सचेतना फैलाउन र यसको अन्त्यका लागि विश्वव्यापी रूपमा अभियान चलाउने उद्देश्यले मनाइन्छ । यस अवधिमा विभिन्न कार्यक्रमहरू आयोजना गरिन्छ जसमा सडक नाटक, अन्तरक्रिया, गोष्ठी, प्रदर्शनी आदि समावेश हुन्छन् । यी कार्यक्रमहरूले महिला हिंसाका विभिन्न रूपहरू जस्तै घरेलु हिंसा, यौन हिंसा, मानसिक हिंसा आदिबारे जनचेतना फैलाउन मद्दत गर्दछ । साथै, यस दिवसले महिला अधिकारको रक्षा र प्रवर्द्धनका लागि पनि जोड दिन्छ ।

यो हिंसाले महिलाको आत्मसम्मान, सुरक्षाको अनुभूति, र मानव अधिकारको उल्लङ्घन गर्छ । विश्वभर महिलाहरु विभिन्न प्रकारका हिंसाबाट ग्रस्त छन् । घरेलु हिंसा, यौन दुर्व्यवहार, जबर्जस्ती विवाह, तेजाब आक्रमण, मानव तस्करी, तथा कार्यक्षेत्रमा हुने उत्पीडन प्रमुख हिंसाका उदाहरण हुन् । नेपालमा पनि यस्ता हिंसाका प्रकारहरू देखिन्छन् । नेपालमा दाइजो प्रथा, बाल विवाह, छाउपडी प्रथा, जातीय तथा लैङ्गिक विभेदबाट उत्पन्न हिंसा, र यौन दुर्व्यवहार प्रचलित छन् ।

विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रका महिलाहरू अन्धविश्वास र सांस्कृतिक परम्पराको नाममा अझ बढी पीडित हुने गरेका छन् । महिला हिंसा अन्त्य गर्नका लागि कानुनी, सामाजिक, र व्यक्तिगत तहमा विभिन्न प्रयास गर्न सकिन्छ । पहिलो, प्रभावकारी कानुनको निर्माण र कार्यान्वयन गर्नुपर्छ । महिलालाई सुरक्षा दिने र दोषीलाई दण्ड दिने कानुनी संरचनाले पीडितलाई न्याय दिन मद्दत गर्दछ । दोस्रो, शिक्षाको पहुँच विस्तार गरी जनचेतना बढाउनु अत्यन्त आवश्यक छ । तेस्रो, महिलालाई आत्मनिर्भर बनाउने कार्यक्रम जस्तै सीप विकास तालिम, रोजगारीको अवसर, र आर्थिक सहायता प्रदान गर्नुपर्छ । चौथो, पुरुषहरुलाई पनि महिला हिंसाबारे सचेत पारेर लैङ्गिक समानताको महत्त्व बुझाउनुपर्छ ।

नेपालमा महिला हिंसा अन्त्य गर्नका लागि विभिन्न सरकारी र गैरसरकारी संस्थाहरूले काम गरिरहेका छन् । सरकारद्वारा घरेलु हिंसा सम्बन्धी ऐन २०६६, मानव बेचबिखन तथा ओसारपसार (नियन्त्रण) ऐन, र अन्य कानुनहरू कार्यान्वयनमा छन् । महिला बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालय र महिला हेल्पलाइन सेवा मार्फत पीडितलाई सहयोग पु¥याउने व्यवस्था गरिएको छ । विभिन्न गैरसरकारी संस्थाहरूले सचेतना कार्यक्रम, कानुनी सहायता, र पुनर्स्थापना सेवाहरू प्रदान गर्दै आएका छन् । केहि संस्थाहरु निम्न छन्,

१. सरकारी निकायहरू

महिला, बालबालिका तथा ज्येष्ठ नागरिक मन्त्रालय

• महिलामाथि हुने हिंसा अन्त्यका लागि सरकारी नीति निर्माण, कार्यक्रम सञ्चालन, र कानुनी संरचना कार्यान्वयन गर्न जिम्मेवार छ ।
• ‘महिला सेवा केन्द्र’ र ‘महिला हेल्पलाइन ११४५’ मार्फत पीडित महिलालाई सहयोग पुर्याउने काम गर्छ ।

प्रहरी महिला सेल

• नेपाल प्रहरीको यो इकाईले महिला हिंसासम्बन्धी उजुरी लिन, अनुसन्धान गर्न, र पीडितलाई आवश्यक सहयोग गर्न समर्पित छ ।
• देशभरका जिल्लामा महिला तथा बालबालिका सेवा केन्द्रहरू सञ्चालनमा छन् ।

सामाजिक सेवा केन्द्र

• महिला हिंसा रोक्न र पुनर्स्थापनाका लागि काम गर्ने सरकारी सहयोगी निकाय हो ।

मानव अधिकार आयोग

• महिलाको मानव अधिकार संरक्षण गर्न विभिन्न पहल तथा अनुसन्धान गर्दै आएको छ ।

२. गैरसरकारी संस्था

माइती नेपाल

• घरेलु हिंसा तथा लैङ्गिक हिंसा अन्त्य गर्न काम गर्ने संस्थाले ट्रान्जिट गृह, संरक्षण गृह निवारण गृह सञ्चालन गर्दछ ।
• मानसिक, कानुनी, र स्वास्थ्यसम्बन्धी सहयोग प्रदान गर्दछ ।

साथी संस्था, नेपाल

• घरेलु हिंसा तथा लैङ्गिक हिंसा अन्त्य गर्न काम गर्ने संस्थाले महिला पुनर्स्थापना केन्द्र सञ्चालन गर्दछ ।
• मानसिक, कानुनी, र स्वास्थ्यसम्बन्धी सहयोग प्रदान गर्दछ ।

वोमेन एक्ट

• लैङ्गिक हिंसाको अन्त्यका लागि कानुनी सहायता र समुदायस्तरीय सचेतना कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्दै आएको छ ।

महिला न्याय सहायता केन्द्र

• महिला हिंसा पीडितलाई कानुनी र मानसिक परामर्श प्रदान गर्दै लैङ्गिक समानताका लागि काम गर्दै आएको छ ।

एमनेस्टी इन्टरनेशनल नेपाल

• महिला अधिकार संरक्षणका लागि अभियान, अनुसन्धान, र सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्छ ।

जनजाति महिला उत्थान केन्द्र

• जनजाति महिलामाथि हुने हिंसा अन्त्य गर्न विशेष ध्यान दिने संस्था हो ।

३. अन्तर्राष्ट्रिय संस्था

युएन वुमेन

• नेपालमा लैङ्गिक समानता र महिला सशक्तीकरणका लागि सरकार र गैरसरकारी संस्थाहरूसँग सहकार्य गर्दै आएको छ ।
• महिला हिंसाविरुद्ध कानुनी र नीतिगत सुदृढीकरणमा सहयोग पुर्याउँछ ।

युनिसेफ

• बालिका र किशोरीहरूमाथि हुने हिंसाविरुद्ध सचेतना कार्यक्रम र पुनर्स्थापनाका लागि काम गर्दै आएको छ ।

आइओएम

• मानव तस्करी र जबर्जस्ती श्रम जस्ता समस्यामा परेका महिलाको उद्धार र पुनर्स्थापनाका लागि सहयोग गर्छ ।

४. महिला समूह र अभियानहरू

• महिला अभियान सञ्जाल
• स्थानीय तहमा महिलाको नेतृत्वमा हिंसा रोक्न सक्रिय अभियान ।

५. अन्य सहयोग र कानुनी संरचना

नेपाल बार एशोसिएसन

• कानुनी सहायता र महिला हिंसा सम्बन्धी मुद्दा लड्न सहयोग गर्छ ।

महिला आयोग

• महिला हिंसाको रोकथाम, उजुरी दर्ता, र समाधानका लागि कार्यरत संवैधानिक निकाय हो ।

सामुदायिक रेडियो र मिडिया संस्थाहरू

महिला हिंसासम्बन्धी जनचेतना कार्यक्रम सञ्चालन गर्न मिडिया निकायहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिका रहेको छ । महिला हिंसा एउटा गम्भीर सामाजिक समस्या हो, जसको समाधान समाजका सबै पक्षबाट संयुक्त प्रयासबाट मात्र सम्भव छ । महिलालाई सम्मान, समानता, र सुरक्षा प्रदान गर्ने वातावरण सिर्जना गर्न शिक्षामा लगानी, कानुनी संरचना सुदृढीकरण, र सचेतना कार्यक्रम अनिवार्य छ ।

महिला हिंसाको अन्त्यबाट मात्र एक समतामूलक र सभ्य समाजको निर्माण सम्भव छ । नेपालमा महिला हिंसा एक गम्भीर सामाजिक समस्या हो । सदियौँदेखि चल्दै आएका सामाजिक, सांस्कृतिक र धार्मिक मान्यताहरूले महिलाहरूलाई पुरुषभन्दा कम सम्मान गर्ने र उनीहरूमाथि विभिन्न प्रकारका हिंसा हुने गरेको छ ।

महिला हिंसाका प्रकार

• घरेलु हिंसा – कुटपिट, यातना, यौन हिंसा, मानसिक तनाव दिने आदि ।
• दाइजो प्रथा – दाइजो नदिएको निहुँमा हुने हिंसा ।
• बालविवाह – कम उमेरमा विवाह गराउने र त्यसबाट हुने शारीरिक, मानसिक पीडा ।
• यौन दुर्व्यवहार – महिलाहरूमाथि जबर्जस्ती करणी, यौन उत्पीडन आदि ।
• सामाजिक बहिष्कार – छाउपडी प्रथा, बोक्सीको आरोप लगाउने जस्ता कुप्रथाहरू ।

महिला हिंसाका कारणहरू

• लैंगिक असमानता – पुरुषलाई श्रेष्ठ मान्ने सोच ।
• सामाजिक र सांस्कृतिक मान्यता – पुरानो परम्परा र रीतिरिवाज ।
• आर्थिक निर्भरता – महिलाहरूको आर्थिक अवस्था कमजोर हुनु ।
• कानूनको प्रभावकारी कार्यान्वयन नहुनु – हिंसा गर्नेहरूलाई सजाय नहुनु ।
• चेतनाको अभाव – महिलाहरू र पुरुषहरू दुवैमा महिला अधिकारका बारेमा पर्याप्त जानकारीको अभाव ।

महिला हिंसाविरुद्धको लडाइँ

नेपालमा महिला हिंसाविरुद्ध लड्नका लागि विभिन्न प्रयासहरू भइरहेका छन्,

• कानून निर्माण – महिला हिंसा विरुद्धका कानूनहरू बनाइएका छन् ।
• सचेतना अभियान – महिलाहरूलाई आफ्ना अधिकारका बारेमा सचेत बनाउने कार्यक्रमहरू ।
• समाजसेवी संस्थाहरूको भूमिका – महिलाहरूलाई सहयोग गर्ने विभिन्न संस्थाहरू सक्रिय छन् ।
• सरकारी निकायहरूको प्रयास – सरकारले महिला हिंसा नियन्त्रणका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू चलाइरहेको छ ।
• अन्तर्राष्ट्रिय सहयोग – विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले नेपालमा महिला हिंसा विरुद्धको लडाइँमा सहयोग गरिरहेका छन् ।

अझै धेरै गर्न बाँकी छ

यद्यपि यी सबै प्रयासहरूका बाबजुद पनि नेपालमा महिला हिंसाको समस्या अझै ज्यूँका त्यूँ छ । महिलाहरूलाई सुरक्षित र सम्मानित जीवन दिनका लागि अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ । समाजका सबै तह र तप्काका व्यक्तिहरूले मिलेर यस समस्या समाधान गर्नका लागि प्रयास गर्नुपर्ने हुन्छ ।

तपाईं महिला हिंसाविरुद्धको लडाइँमा कसरी योगदान गर्न सक्नुहुन्छ ?

• महिलाहरूलाई सशक्त बनाउन सहयोग गर्नुहोस् ।
• लैंगिक समानताको लागि आवाज उठाउनुहोस् ।
• महिला हिंसाका घटनाहरूको विरोध गर्नुहोस् ।
• महिलाहरूलाई सहयोग गर्ने संस्थाहरूलाई सहयोग गर्नुहोस् ।
• आफ्नो परिवार र समुदायमा लैंगिक समानताको बारेमा सचेतना फैलाउनुहोस् ।
• सबै मिलेर प्रयास गरेमा नेपालमा महिला हिंसा अन्त्य गर्न सकिन्छ ।
• यदि तपाईं वा तपाईंलाई थाहा भएको कुनै महिला हिंसाको शिकार भएको छ भने तुरुन्तै प्रहरी वा सम्बन्धित निकायमा खबर गर्नुहोस् ।
• तपाईं एक्लै होइन, तपाईंसँग सहयोग गर्नका लागि धेरै मानिसहरू छन् ।

महिला हिंसा, एक गहिरो घाउ हो !

महिला हिंसा एक गम्भीर सामाजिक समस्या हो जसले विश्वभर लाखौं महिलाहरूलाई असर गरिरहेको छ । नेपालमा पनि यो समस्या जरा गाडेर बसेको छ । महिलाहरू आफ्नै घर, समुदाय र समाजमा विभिन्न प्रकारका हिंसाको शिकार हुने गरेका छन् ।

महिला हिंसाका प्रकार

• घरेलु हिंसा – यसमा शारीरिक, मानसिक, यौनिक र आर्थिक हिंसा पर्छन् ।
• बालविवाह – कम उमेरमा विवाह गराउनु पनि एक प्रकारको हिंसा हो ।
• दाइजो प्रथा – दाइजोका नाममा हुने यातना र हिंसा ।
• बोक्सीको आरोप – महिलाहरूलाई बोक्सीको आरोप लगाएर हुने यातना र हत्या ।
• कार्यस्थलमा हुने हिंसा – यौन दुर्व्यवहार, तलबमा विभेद आदि ।
• सामुदायिक हिंसा – छाउपडी प्रथा, सती प्रथा आदि ।

महिला हिंसाका कारण

• समाजमा रहेका लैंगिक असमानता – पुरुषलाई श्रेष्ठ मान्ने सोच ।
• परम्परागत धारणा – महिलाहरूलाई घरको काम गर्ने भन्ने सोच ।
• कानूनको प्रभावकारी कार्यान्वयन नहुनु ।
• चेतनाको अभाव ।

महिला हिंसा रोक्ने उपाय

• कानूनको प्रभावकारी कार्यान्वयन – हिंसा गर्नेलाई कडा कारबाही हुनुपर्छ ।
• चेतना फैलाउनु – महिला हिंसाका बारेमा जनचेतना फैलाउनुपर्छ ।
• शिक्षा – महिला शिक्षालाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ ।
• समाजमा सकारात्मक परिवर्तन – लैंगिक समानताको लागि काम गर्नुपर्छ ।
• सरकारी निकायको सक्रियता – महिला हिंसा रोक्नका लागि सरकारले प्रभावकारी कार्यक्रम ल्याउनुपर्छ ।

महिला हिंसा एक गम्भीर समस्या हो जसलाई सबै मिलेर समाधान गर्नुपर्छ । हामी सबैले आफ्नो ठाउँबाट महिलाहरूलाई सुरक्षित महसुस गराउनका लागि प्रयास गर्नुपर्छ । महिलाहरूलाई समान अधिकार र अवसर दिनुपर्छ ।

महिला हिंसाविरुद्ध आवाज उठाऔं ।
सँगै मिलेर हामी महिला हिंसा अन्त्य गर्न सक्छौँ ।