विगत दुईदशक यता नेपालमा अव्यवस्था र अस्तव्यस्तताको गति झन्झन् कठोर रुपमा बढिरहेको छ, जसको सबभन्दा ठूलो मार देश र जनताले भोगिरहेको सर्वविदितै छ । विगत करिब २० वर्षको अवधिमा देशलाई स्वर्ग बनाउने र नेपाली जनतालाई समृिद्ध र खुशियाली दिलाउने आश्वासन र सपनाको ब्यापार गर्ने पुराना पार्टीहरू त छँदैथिए । त्यसमाथि अरु नयाँ पार्टी पनि थपिए । नयाँ वा पुराना सबैजसो पार्टी र अभियानहरूको पहिलो समान स्वभाव, आफ्नो योग्यता र औचित्य देखाउने नाममा राजतन्त्रको विरोध गरियो ।

तर सबै पार्टीलाई आफ्नो योग्यता, औचित्य र सान्दर्भिकता प्रस्तुत गरेर जनतामा जरा गाड्ने अवसरमा राजतन्त्रवादी वा कसैबाट बाधा–विरोध भएन । पार्टीहरूले गणतन्त्रवादीको रुप देखाउन राजतन्त्रलाई सत्तोसराप र राजा ज्ञानेन्द्रलाई अश्लिल गाली गरेर आफ्नो योग्यता र औचित्यको स्तर देखाउन कुनै कसर बाँकी राखेका छैनन् । यसो गर्दा उनीहरूले नेपालको लिखित इतिहास (वंशावली, ताडपत्र आदि समेत) मा उल्लेखित हिमतवत्खण्ड देखिकै १९०० वर्ष लामो अस्तित्व राखेको राजतन्त्रको महत्वलाई हेक्का राखेनन् ।

तैपनि राजसंस्थाको खोजी र राजतन्त्रको औचित्य समाप्त भएर गएन, बरु दिन दुईगुना रात चौगुना बढ्दै र फैलिँदैगयो । स्थिति यस्तो पनि भयो, हिजो राजसंस्थाको औचित्यमाथि बौद्धिक प्रश्न उठाउनेहरू समेत आज भुक्तभोगी र दिग्दार हुँदै राजतन्त्रको औचित्य र खोजीको पक्षमा खुलेर देखापर्न थालेका छन् । राजधानीको महाराजगञ्जमा १०–१२ घरको फरकमा राजतन्त्रकालका राष्ट्राध्यक्ष र वर्तमान गणतन्त्रका राष्ट्रध्यक्षको निवास छ । तर गणतन्त्र, यसका सवार, संवाहक र सारथीहरूकै कारण प्रतिरक्षात्मक र अस्तित्व वा बिसर्जनको दोसाँधमा पुगिसकेको यथार्थमा दुईमत छैन ।

अहोरात्र मुखरित भईरहेको राजतन्त्रवादी जनभावना नै यसको टड्कारो प्रमाण हो । समाजको अन्तिम ब्यक्तिसम्मले राजतन्त्रको खोजी गरिरहेका छन् । तर गणतन्त्रको नाममा सत्ता नवमहाराजहरूको पकडमा जकडिएको छ । गणतन्त्रका संस्थापक भनिएका सबै पार्टीहरू आज अस्तित्व बचाउने सवालको धौधौ अवस्थामा रुमल्लिरहेका छन् । राष्ट्रपति गणतन्त्रको सर्बोच्च प्रतिक र गरिमामय संस्था हुनुपर्ने सहज अपेक्षाको विपरीत भइरहेको छ राजतन्त्रको परम्परावादी । राजतन्त्रको जुत्तामा खुट्टा घुसारेर राजतन्त्रकै पदचिन्हमा हिंडिरहेका राष्ट्रपतिबाट गणतन्त्रको मौलिक र गौरवमय पहिचानको के आसा गर्ने ! गणतन्त्रका हर्ताकर्ता पार्टीहरूकै संरक्षण र पृष्ठपोषणमा कहालीलाग्दो परिदृश्य खडा गर्दै सीमा नाघिसकेको भ्रष्टाचार, आर्थिक अपराध, कुशासन, दण्डहिनता र मनपरितन्त्रले २०६३ को कथित ‘जनआन्दोलन’ र ‘परिवर्तन’ को औचित्यलाई समाप्तीकरण गरिरहेका छन् ।

पूर्वराष्ट्रपति डा.रामवरण यादवले केही समयअघि त्यसै भनेका होइनन्, ‘गणतन्त्रमा ग्रहण लागेको छ’ । पञ्चायतकाल वा पार्टी प्रतिबन्धको कालखण्डमा पार्टीको नेतृत्व गर्नेहरू आजका यिनै नेताहरू थिए । २०४६ को परिवर्तनको नेतृत्व गर्ने पनि यिनै थिए । उक्त परिवर्तनलाई किन खारेज गरियो ? त्यो परिवर्तनको उपजका रुपमा आफैंले ल्याएको २०४७ को संविधान किन च्यातियो ? यस्ता कतिपय कारणबारे यक्षप्रश्न आज ‘गणतन्त्रको जल्दोबल्दो स्थिति’ सम्म अनुत्तरित नै छन् । ‘निरङ्कुश राजतन्त्र’ भन्दै आफूहरूलाई ‘सदाचारी गणतन्त्र’को रुपमा आत्मअभिनन्दन गर्दै लादिएको गणतन्त्र जनताले पचाउन सकिरहेका छैनन् ।

नेपालको सन्दर्भमा राजतन्त्र भनेको शासन संयन्त्रमात्र होइन, राष्ट्रिय पहिचान, राष्ट्रिय एकता, संस्कृति र सभ्यताको पर्यायवाची हो । राजतन्त्रको परिभाषा शाहवंशमात्र होइन, किरातकाल, लिच्छबिकाल, मल्लकाल हुँदै शाहवंशसम्म आएको १९०० वर्ष लामो लिखित इतिहास बोकेको अविच्छिन्न उत्तराधिकारी राज्यव्यवस्थाको सञ्चालक अङ्ग हो । शाह राजवंश इतिहासका सबै राजवंशको उत्तराधिकारी हो, जसले पूर्वज राजवंशका सबै विरासत बोकेको थियो । किरात राजतन्त्र कालमा स्थापित राज्यसंरचना, लिच्छबीकालले राज्यव्यवस्थामा स्थापित गरेको कार्यविभाजन र स्वर्णयुग, मल्लकालमा विकास गरिएको धर्म, संस्कृति र कलाको विकास, शाह राजवंशले गरेको राष्ट्रको एकीकरण, न्याय व्यवस्था तथा सार्वजनिक प्रशासनको स्थापना, यी सबै राजतन्त्रकालीन युगमा जनताप्रति राजसंस्थाको धर्म र जिम्मेवारी नै हामीले आज खोजिरहेको राजसंस्थाको ऐतिहासिक विरासत हो ।

त्यो विरासत नै नेपाल र नेपालीको पहिचान हो । संस्कृति, परम्परा र सभ्यतालाई शाह राजबंशीय राजाहरूले अनिवार्य रुपमा निरन्तरता दिएको इतिहास साक्षी छ । गोरखाका राजाले राज्य एकीकरण गरेपछि ‘नेपाल मण्डल’ कै नामबाट विशाल राष्ट्रको नामकरण गरे । काठमाडौं उपत्यकाका सम्पूर्ण चाडपर्व, जात्रा, गुठीप्रथा, परम्परा, संस्कृति र धर्मको जगेर्ना गरे । नेपाली समाज राजतन्त्रीय राज्यव्यवस्थामा हुर्किएको मौलिक पहिचान हो । विश्वमा ‘गोर्खाली’को रुपमा सुपरिचित नेपालीको पर्यायवाची पहिचान, गोर्खाका शाहवंशीय राजाले राज्य एकीकरणमा कमाएको वीरता, पौरख र गौरवको प्रतीक हो । यी सबै गौरवमय राष्ट्रिय पहिचान र धरोहर, गणतन्त्रका दिनमा ओझेलमा परेको मात्र होइन, समाप्तितिर धकेलिएका छन् ।

गणतन्त्रका हर्ताकर्ताहरूलाई शासन–सत्ता, राज्यको ढुकुटी, भ्रष्टाचार, दण्डहिनताको लागि कुशासन बाहेक राजतन्त्रले आर्जन र जगेर्ना गरेको राष्ट्रका पहिचान, विरासत र धरोहरका विविध पक्षमा संवेदनशीलता, वास्ता, महत्व र मतलब देखिएन । त्यसैले जनता निरासमात्र नभएर सत्ताप्रति आक्रोशित भएका हुन् । स्थिति कस्तो भईसक्यो भने, सत्ता र जनतामा शासनसत्ता एकातिर जनता वा समाज अर्कोतिर भईसकेको अवस्था छ । सरकार गणतन्त्रवादी होला तर जनता यसका प्रखर विरोधी छन् । सामान्य मानिसको सहज चेतनाले राजतन्त्रकालिन नेपाल र वर्तमान गणतन्त्र नेपालको स्थितिको तुलनात्मक विश्लेषण गर्नथालेका छन् र भन्छन्, “राजतन्त्रले कमाइदिएको नेपाल गणतन्त्रले खाइरहेको छ ।”

जनविद्रोहतिर उन्मुख रहेको देशको संकटलाई संवोधन र समाधान दिन गम्भीरताका साथ तयार रहेको कोही पनि सत्तामा छैनन् । सरकार र जनप्रतिनिधिहरूको तीन तहमा ठूलो भीड छ । सरकार बनाउने र भत्काउने खेलमा मग्न ‘जनप्रतिनिधिहरू’ केन्द्र र प्रदेशमा प्रशस्त छन् । तर मुलुक र जनताले पूर्णतः वारेशविहिन, अविभावकविहिन निस्सासिलो वातावारणमा बाच्नु परिरहेको जल्दोबल्दो प्रमाण त हालैको वर्षा, बाढी, पहिरो, डुबानले ल्याएको जनधनको कहालीलाग्दो क्षति र हिजो कोरोना महामारी र भूकम्पका बेला पनि देखिएकै हो । देशको यस्तो दुरावस्थाको अन्त्य गरी राष्ट्रलाई सर्वमान्य अभिभावकत्व प्रदान गर्न, शासन गर्न होइन राज्यव्यवस्थालाई पूर्ववत रुपमा सुचारु राख्न अब राजा ज्ञानेन्द्रले दायाँबायाँ नहेरी पहल र प्रयासको लागि दृढ रुपमा अग्रसर हुनुपर्ने बेला आएको छ ।

गणतन्त्रका नाममा चलिरहेको बेथिति बढ्दैजाने र नेपाल अर्को अफगानिस्तान हुने बाटोमा लाग्ने खतराले पनि राज ज्ञानेन्द्रलाई जनसमर्थनमा आधारित राष्ट्रप्रेमले ओतप्रोत परिवर्तनको कदम चलाउनु पर्ने अनिवार्यता बढेर आएको हो । वर्तमान अवस्थामा विश्वास र भरोसायोग्य नेतृत्व कसैबाट हुन असम्भव भएकाले पनि यस्तो अनिवार्यता झन्झन् बढ्दैछ । त्यसैले अब ढिलासुस्ती गरेर साईत खोज्नु परिस्थिति आफ्नो लगामबाट उम्किने मात्र हुन्छ । राजसंस्था पुनःस्थापनाको लागि जनसाधारणमा धेरै पहिलेदेखि नै देशको वस्तुस्थिति र जनताको मनस्थिति अनुकूल र तयार भईरहेको छ । राजा ज्ञानेन्द्र राजधानी उपत्यका लगायत विभिन्न जिल्लाको भ्रमणमा जाँदा स्वस्फूर्त रुपमा ओइरिने सर्वसाधारणको भीड र राजतन्त्रको पक्षमा लगाइने गरेको गगनभेदी नारा सुनेर–देखेर सत्ताको चास्नीमा डुबेर डेढसय किलोका माला लगाइमाग्ने नेताहरूमा हडकम्प मच्चिने गरेको वास्तविकतालाई पार्टीहरूले पनि आत्मसात गर्नु नै उनीहरूको हितमा हुनेछ ।

केही कालअघि भारतीय गुप्तचर संस्था ‘रअ’ (रिसर्च याण्ड एनलाईसिस विङ्)का प्रमुख रहिसकेका हर्मिस थाराकानले भारतीय अँग्रेजी दैनिक ‘द इन्डियन एक्सप्रेस’ मा एउटा लेखद्वारा भनेका थिए, ‘परिहासजस्तो लागे पनि यदि पूर्वराजाले आपसमा कचिङ्गल गरिरहेका राजनीतिक दलहरूलाई मिलाएर राजतन्त्र फर्काउने काम गरे भने नेपालका लागि वेश हुन्छ ।’ (It would be amusing, although good for Nepal, if the former king managed, by raising the specter of a royal return, to bring all the feuding political parties together.) । उनले यो लेख लेखेको बेलाभन्दा आजको भारतीय सत्ताको संस्थापन तहमा वातावरण यसको धेरै अनुकूल भईसकेको छ ।

गत चैत्र १३ गते (२०८०) राती राजसंस्था पुनःस्थापनाको सम्भावनाबारे टर्कीस टीभी च्यानल ‘टीआरटी वल्र्ड’ले नेपालमा राजसंस्था पुनःस्थापना हुने सम्भावनाबारे पूर्वराजा ज्ञानेन्द्रलाई श्रब्य–दृश्यमा व्यापक प्रस्तुत गर्दै, बिपीन अधिकारीलगायत केही नेपाली र जवाहरलाल नेहरु विश्वविद्यालयका निकै उच्च प्राज्ञिक विश्लेषक श्रीकान्त कोन्डापाली नामका एक भारतीय को विचार प्रस्तुत गर्दै, ‘असाधारण कार्य तर असम्भव भन्ने दावी गर्न सकिन्न ।’ (Herculean task but cannot be claimed impossible…) भन्ने मूल आसयको एकघन्टा लामो सामग्री प्रशारण गर्नुको पछाडि गम्भीर कारण हुनुपर्छ । राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय दुवै पक्षमा राजतन्त्र अनुकूल वातावरण घनीभूत र सशक्त हुँदै गएको छ । देशका सारा आसावादी नागरिक आँखा राजा ज्ञानेन्द्रतिर केन्द्रित छन् । राष्ट्रको आवश्यकता, जनताको भावना तथा चाहना र परिस्थितिको तकाजालाई बुझेर राजा ज्ञानेन्द्रबाट राष्ट्रको लागि न्यायोचित कदम चलाउने बेला भईसकेको छ । यसको लागि श्रीदुर्गा भवानीले निर्णायक, अभियन्ता र समर्थक सबैलाई शक्ति प्रदान गरुन् भन्ने हार्दिक शुभकामना छ ।