वीरगञ्जको त्रिभुवन हनुमान माध्यामिक विद्यालयका पूर्वप्रधानाध्यापक शत्रुघन गिरी लामो समय शिक्षण पेसामा कार्यरत रहे । शिक्षण पेसाबाट अवकाश पाएपछि उनीमा केही नयाँ काम गर्ने हुटहुटी जागेसँगै अहिले प्रांगारिक मलको प्रयोग गरेर खेती किसानी गर्दै आइरहेका छन् । उनले अहिले पर्सा जिल्लाको पोखरिया नगरपालिका–१ स्थित आफ्नै डेढ बिघा खेतमा कालो मार्सी धान रोप्दै आएका छन् ।

‘प्रांगारिक मलको प्रयोग गरेर धान तथा गहुँ खेती गर्दै आइरहेको छु । उब्जनी पनि सोचेभन्दा राम्रो भइरहेको छ,’ उनले भने, ‘रासायनिक मलको सधैँको हाहाकार हुने समस्याबाट आजित भएर नै प्रांगारिक मलको प्रयोग गरेर खेती गर्दै आइरहेको छु । अचेल त रासायनिक मलको प्रयोग गर्नै छाडिसकेँ ।’ उनलाई राज्यले प्रांगारिक मल प्रयोगमा प्रोत्साहन नगरेकामा भने दुःख लाग्दछ ।

‘अत्यधिक रासायनिक मलको प्रयोगले माटोको अम्लियनपन बढाएको र कृषि उब्जनी पनि घटेकोघट्यै छ,’ उनले भने, ‘राज्यले विकासे मलमा मात्रै होइन, प्रांगारिक मलमा पनि अनुदान बढाउनुपर्यो ।’ उनले व्यक्तिगत तबरले प्रांगारिक मलको प्रयोग गरेर कालो मार्सी धान रोप्दै आइरहेका छन् । उनले उत्पादन गरेको कालोमार्सी धान प्रतिक्विन्टल साढे १० हजार रुपैयाँमा भन्दा बढीमा बिक्री हुँदै आइरहेको छ ।

‘अहिलेका मान्छेहरु तातै खाउँ छिटो मरौँ भन्ने जस्तो जतिसक्दो धेरै रासायनिक मलको प्रयोग गरेर धेरै उब्जाउने प्रवृत्तितर्फ गइरहेका छन्,’ उनले भने, ‘केही वर्षका लागि त रासायनिक मलको प्रयोगले उब्जनी पनि बढाउला तर यो सधैँ दिगो भने रहँदैन । त्यसैले मैले रासायनिक मललाई त्यागेर प्रांगारिक मलको प्रयोग गरी खेती गर्दै आइरहेको छु । यसबाट उत्पादन हुने कृषि उपजले पक्कै पनि स्वास्थ्यलाई हितकर नै हुनेछ ।’

पूर्व प्रधानाध्यापक गिरीले मात्रै होइन, वीरगञ्जका केही सचेत कृषकले रासायिनक मलको सट्टामा अहिले प्रांगारिक मल खरिद गरेर खेती किसानी गर्दै आइरहेका छन् । कृषि ज्ञान केन्द्र पर्साका प्रमुख कमलदेवप्रसाद कुशवाहा रासायनिक मलको सट्टामा प्रांगारिक मलको प्रयोग गरेर खेती गर्दा उब्जनी पनि राम्रो हुने बताउँछन् ।

‘रासायनिक मलको अत्यधिक प्रयोगले कृषियोग्य जमिनमा अम्लियपन बढ्दै गइरहेको छ । यसले कृषि उत्पादकत्व पनि घटिरहेको छ,’ उनले भने, ‘रासायनिक मलको कारणले क्षणिक रुपमा उत्पादन बढे पनि अन्ततः त्यसले दीर्घकालीन रुपमा फाइदा भने गर्दैन ।’ प्रमुख कुशवाहाले सरकारले वर्षेनि रासायनिक मलमा ३५–४० अर्ब रूपैयाँ अनुदान दिए पनि प्रांगारिक मलमा पनि अनुदान दिने व्यवस्था गर्न आवश्यक भएको बताए ।

‘रासायनिक मलले बिग्रिएको माटोलाई प्रांगारिक मलको प्रयोग गरेर भए पनि केही हदसम्म सुधार गर्न सकिन्थ्यो,’ उनले भने, ‘प्रांगारिक मलको प्रयोग गरेर उत्पादन हुने कृषि उपज पनि स्वास्थ्यको लागि राम्रो हुने गर्छ ।’ पछिल्लो समय कृषकले आफ्नो घरमा गाईभैँसी जस्ता चौपाया नपाल्ने चलन बढ्न थालेकाले प्रांगारिक मलको अभाव हुने गरेको छ ।

कृषि सामग्री कम्पनी लिमिटेड प्रार्देशिक कार्यालय वीरगञ्जका प्रमुख दुर्गाप्रसाद पाण्डेय स्थानीय तहले प्रांगारिक मल प्रयोग गर्नका लागि प्रोत्साहनमूलक कार्यक्रम नगरेको बताउँछन् । ‘सरकारले प्रांगारिक मलमा अनुदान दिएको खण्डमा रासायनिक मलको खरिद र बिक्री कम भइहाल्छ,’ उनले भने, ‘अहिले कृषकले अत्यधिक मात्रामा रासायनिक मल प्रयोग गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ ।’

प्रत्येक बालीमा प्रतिकठ्ठा १० केजीको दरले रासायनिक मल राख्दै जाँदा पाँच–सात वर्षमैै माटोको उर्वराशक्ति हस भएर जाने उनले बताए । सरकारी मापदण्डअनुसार प्रतिकठ्ठा तीन किलोग्राम मल प्रयोग गर्नुपर्ने हुन्छ तर धेरै खेती उब्जाउने नाममा कृषकले प्रतिकठ्ठा आठदेखि १० किलोग्राम रासायनिक मल प्रयोग हुँदै आइरहेको छ । यहाँ सीमावर्ती जिल्लासँग जोडिएकाले पनि सहजैरुपमा तस्करीको माध्यमबाट पनि कृषकले मल प्राप्त गर्न सक्छन् ।

प्रांगारिक मलको व्यावसायिक उत्पादन

घरगोठमा नै उत्पादन हुने प्रांगारिक मलको अभावलाई परिपूर्ति गर्नका लागि वीरगञ्ज आसपासको क्षेत्रमा व्यावसायिक रुपमा पनि प्रांगारिक मलको पनि उत्पादन र बिक्री वितरण पनि हुँदै आइरहेको छ । क्याप्टेन फार्म प्राली वीरगञ्जले नौ वर्षदेखि वीरगञ्ज महानगरपालिका–२४ रामगढवा ज्योत्तिनगरमा व्यावसायिक रुपमा प्रांगारिक मलको उत्पादन गर्दै आइरहेको छ ।

क्याप्टेन फार्म प्रालिका सञ्चालक ताराप्रसाद गुप्ताले रासायनिक मलको अभावलाई पूर्ति गर्न र माटोको उर्वराशक्तिलाई कायम राख्न भन्दै २०७२ सालदेखि प्रांगारिक मलको उत्पादन गर्दै आइरहेको बताउँछन् । ‘हामीले चार विघा क्षेत्रफलको जग्गामा नौ वर्षदेखि प्रांगारिक मल उत्पादन गर्दै आइरहेका छौँ । गाईभैँसीको गोबर, स्थानीय झारजात, जडिबुटीलाई ‘वेष्ट डिकम्पोजर’बाट कुहाएर प्रांगारिक मल बनाउँदै आइरहेका छौँ,’ उनले भने ।

उनका अनुसार हामीले जैविक ढंगले प्रांगारिक मल उत्पादन गर्दै आइरहेको र यसमा कुनै पनि प्रकारको रसायनको प्रयोग गरिएको छैन । कम्पनीले अर्गानिक कार्बनको छुट्टै ट्यांकी बनाएको छ । कोसेबाली कुहाएर जैविक नाइट्रोजन निकाल्ने गरेको छ । कम्पनीले कम्पोष्ट र गड्यौले गरी दुई खालका प्रांगारिक मल उत्पादन गर्दै आइरहेको छ । प्रांगारिक मल बन्नका लागि कम्तिमा पनि ४५ देखि ६० दिनको अवधि लाग्ने बताइन्छ ।

कम्पनीसँग वार्षिक दुई हजार मेट्रिक टन प्रांगारिक मल उत्पादन गर्ने क्षमता रहेको छ तर अहिले कम्पनीले वार्षिक एक हजार मेट्रिक टन प्रांगारिक मल उत्पादन हुँदै आइरहेको छ । प्रांगारिक मल प्रतिकिलोग्राम ३० देखि ३२ रुपैयाँमा बिक्री हुँदै आइरहेको छ । प्रांगारिक मल प्रतिकठ्ठा २५ देखि ३५ किलोग्राम प्रयोग गर्दा राम्रो हुने बताइन्छ । व्यावसायिकरुपमा उत्पादन गरेको प्रांगारिक मल एक केजी, दुई केजी र २५ केजीको बोरामा उपलब्ध हुँदै आएको कम्पनीले जनाएको छ ।

कम्पनीका सञ्चालक गुप्ताले रासायनिक मलको प्रयोग हुँदै आइरहेको जमिनमा प्रांगारिक मल प्रयोग गरेपछि ६० प्रतिशत रासायनिक मलको हिस्सा कमी गर्न सकिने दाबी गर्छन् । ‘रासायनिक मल प्रयोग हुँदै आइरहेको जमिनमा पहिलो पटक प्रांगारिक मलको प्रयोग गर्ने हो भने ६० प्रतिशत रासायनिक मलको मात्रा घटाउन सकिनेछ,’ उनले भने ।

उनका अनुसार दोस्रो पटकमा विगतमा प्रयोग हुने रासायनिक मलको २० प्रतिशत मात्रा प्रयोग गरे पुग्नेछ । ‘तेस्रो बालीमा भने १० प्रतिशतमा झार्न सकिनेछ । चौथो बालीपछि भने रासायनिक मलको प्रयोग गर्नुपर्दैन,’ कम्पनीका सञ्चालक गुप्ताले भने । कम्पनीले अहिले दैनिक १५ जनालाई रोजगारी दिंदै आइरहेको छ ।

‘सुरुवाती चरणमा प्रांगारिक मलप्रति किसानको विश्वास जगाउन धेरै गाहे थियो तर अहिले विस्तारै कृषकले प्रांगारिक मलको आवश्यकता बुझ्दै आउनुभएको छ,’ गुप्ताले भने । स्थानीय तहले कृषकलाई प्रांगारिक मल प्रयोग गर्नमा अनुदान दिने कार्यक्रम अघि बढाउन जरुरी रहेको उनको भनाइ छ । कम्पनीले उत्पादन गरेको प्रांगारिक पर्सा, बारा, पोखरा र धनगढीसम्म बिक्री वितरण हुँदै आइरहेको जनाएको छ ।

वीरगञ्ज महानगर क्षेत्रमा मात्रै प्रांगारिक मल उत्पादन गर्ने कम्पनी तीन वटा छन् । कृषि ज्ञान केन्द्रका प्रमुख कुशवाहाले सीमावर्ती बजारमा नक्कली प्रांगारिक मलको कारणले जनताको आकर्षण बढ्न नसकिरहेको बताए । ‘सीमावर्ती बजारमा नक्कली प्रांगारिक मलको छ्याप्पछ्याप्ती पाउने गरेकाले पनि कृषकमा अझै पनि प्रांगारिक मलप्रति आकर्षण बढाउन सकिरहेका छैनौँ,’ उनले भने ।

कृषि ज्ञान केन्द्र पर्साका अनुसार आव २०७८–०७९ मा पर्सा जिल्लामा १६ हजार ९६७ मेट्रिक टन रासायनिक मलको प्रयोग भएको थियो । केन्द्रका अनुसार सो वर्ष युरिया मल १० हजार ९० मेट्रिक टन, डिएपी छ हजार ९६ मेट्रिक टन, पोटास २७५ मेट्रिक टन प्रयोग गरिएको छ । सिंगल सुपरफास्फेट ५०३ मेट्रिक टन प्रयोग भएको थियो । पर्सा जिल्लामा सबैभन्दा धेरै उत्पादन हुने बालीमा धान पर्छ ।

आव २०७८–०७९ मा पर्सामा ४७ हजार १३० हेक्टर क्षेत्रफलमा धान रोपिएको थियो । यसबाट दुई लाख ३३ हजार १३५ मेट्रिक टन उत्पादन भएको छ । साल्ट ट्रेडिङ कर्पोरेसन लिमिटेडले वैशाख मसान्तसम्मको लागि ६७१ मेट्रिक टन युरिया मल बिक्री गरेको छ । कृषि सामग्री कम्पनी लिमिटेड प्रादेशिक कार्यालय वीरगञ्जका अनुसार चालु आव २०८०–०८१ को वैशाख मसान्तसम्मको अवधिमा चार हजार ६८९ मेट्रिक टन युरिया मल बिक्री गरेको छ ।