हिमालपारिको जिल्ला मुस्ताङ न्यूयोर्क टाइम्सले सन् २०२४ मा घुम्नैपर्ने विश्वका ५२ वटा गन्तव्यमध्ये ३७ औं नम्बरको सूचीमा समावेश गरेपछि यसले थप चर्चा बटुलेको छ । वास्तवमा मुस्ताङ पुग्ने हुटहुटी हरेक पर्यटकलाई हुनेगर्छ । मुक्तिनाथ, जोमसोम, लोमान्थाङ र कागबेनी पर्यटकको रोजाइमा पर्छ । तर मुस्ताङका हरेक स्थान घुम्न लायक छन् ।

जोमसोम भन्दा लगभग ९० किलोमिटर माथि लोमान्थाङ उक्लिनेहरुले झनै रोमान्चक अनुभूति गर्न सक्छन् । खुला र पठार क्षेत्र रहेको लोमान्थाङको सिरसिरे बतास, हिमाली मरुभूमि, ऐतिहासिक केभ (गुफा)हरु, लोभलाग्दो र अनौठो संस्कृति, मिजासिला गाउँले साथै नेपाल–चीनको सीमा नाका कोरला नजिकैका सेताम्मे समथर फाँटहरूको यात्रालाई जीवनभरका लागि अविस्मरणीय बनाइदिन्छ ।

कालिगण्डकी नदीको तिरैतिर उराठ डाँडाहरू पार गर्दै पुगिने लोमान्थाङ साहसिक यात्रीहरूका लागि एउटा अब्बल गन्तव्य बनिरहेको छ । सन् १९९० को दशकयता मात्र विदेशीका लागि खुला गरिएको यहाँ पुग्दा मन साँच्चै रोमान्चक हुन्छ । आँखै अगाडि देखिने निलगिरी र धौलागिरी हिमालको दृश्यले मन चञ्चल बनाइदिन्छ । र प्राचीन गुफाहरूले ध्यान खिच्छ ।

तीर्थाटन, घुमघाम, साहसिक पदयात्रा, चलचित्र र म्युजिक भिडिओ निर्माणको विशिष्ट गन्तव्य बनिसकेको तल्लो मुस्ताङपछि सँगै माथिल्लो मुस्ताङ र मुस्ताङ्गी राजाको दरबार रहेको लोमान्थाङ पछिल्लो समय नयाँ गन्तव्यका रुपमा स्थापित हुँदै गएको छ । जोमसोमका होटल व्यवसायी कृष्ण सुवेदी बलिउडका चर्चित कलाकारले फिल्म सुटिङको गन्तव्य मुस्ताङलाई त्यसै मानेका होइनन् भन्दै प्रशंसा गर्छन् ।

हुन पनि दुई दशक पहिले नै अभिताभ बच्चनले मुस्ताङ टेकेका रहेछन् । सुवेदी भन्छन्, ‘कुनै समय फिल्म ‘खुदा गवाह’को सुटिङ गर्न अमिताभ बच्चन, श्रीदेवी, डेनी डेङजोम्पा आउनुभएको यहाँका अग्रजहरूले बताउने गर्नुहुन्छ । उहाँहरूले यहाँका होटल व्यवसायीहरूसँग खिचेका तस्बिरबाट स्पष्ट हुन्छ । किन उहाँहरूले यही ठाउँलाई रोजे तपाइ आफैं अनुमान लगाउनुहोस् ?’ हुन पनि मुस्ताङ भनेपछि जोकोही पुग्न लालायित हुन्छन् ।

फिल्म सुटिङ मात्र होइन कतिपय जोडीको हनिमुन गन्तव्य पनि मुस्ताङ बन्ने गरेको छ । मुस्ताङको पूर्वमा मनाङ, पश्चिममा डोल्पा, दक्षिणमा म्याग्दी र उत्तरमा तिब्बत पर्छ । मुस्ताङ अन्नपूर्ण हिमशृङ्खलाको उत्तरमा पर्ने भएकाले एकदमै कम पानी पर्ने जिल्ला पनि हो । मुस्ताङ उक्लिसकेपछि निलगिरी र धौलागिरी हिमाल आँखै अगाडि टल्किरहेको देख्न पाइन्छ । लोमाथान्ङ बाट यि हिमाल झनै नजिकै देखिन्छ । लोमान्थाङ भने साहसिक पदयात्री, घुमन्ते र खोज अनुसन्धानकर्ताहरूका लागि रमाइलो गन्तव्यका रुपमा परिचित छ ।

त्यसमध्ये हालैमात्र सडक सञ्जालले जोडिएको कोरला नाका र नजिकै रहेको लोमान्थाङ पछिल्लो समय चर्चामा छ । नेपाल–चीनबिचको संवादपछि कोरला नाका खुल्ने तरखरमा छ । कोरलाबाट कैलाश मानसरोवर पुग्न नजिक पर्छ । नाका खुलेपछि मुस्ताङको पर्यटनले थप उचाइ लिने लोमान्थाङका पर्यटन व्यवसायी छेवाङ गुरुङ बताउँछन् ।

उनी भन्छन्, ‘मुस्ताङका सबै स्थान घुम्न लायक छन् । त्यसमध्ये लोमान्थाङमा मुस्ताङ्गी राजाको दरबार अवलोकन गर्न धेरै आन्तरिक पर्यटक आउने गरेका छन् । अन्नपूर्ण राउन्ट यात्रा सकेर विदेशीहरु लोमान्थाङ आइपुग्छन् । पुरातात्विक महत्व बोकेको प्राचीन गुफा, राजदरबार, नाकाको समथर भूभाग, नौलो भूवनोट र मानिसहरूको रहनसहन हेरेर रमाउने गर्छन् ।’ विशाल हिमाली मैदानमा पर्खालले घेरिएका लोमान्थाङका घरहरू आफैँमा आकर्षक छन् ।

घरका छानामाथि राखिएका दाउराका चाङ, बौद्धमार्गीहरूको झन्डा र तिब्बती संस्कृति हेर्दा रोचक लाग्छ । आदिमकालको गढी र किल्ला मात्र होइन आफूभन्दा होचो स्थानमा देखिने हिमशृङखला नियाल्न पाउँदा लोमान्थाङ अनौठो गन्तव्य लाग्न सक्छ । सिरसिर चलिरहने बतासले आनन्द महसुस गराउँछ । पुरातात्विक महत्वका वस्तुहरूको अवलोकनका लागि यहाँ पुग्नुले दरवार, गुम्बा, किल्ला र मानवबस्तीका गुफा हेरेर नयाँ तथ्य बुझन सक्छन् । लोमान्थाङ दरवार बाहेक चराङ दरवार र घमी दरवार पनि आकर्षक लाग्न सक्छन् ।

भेडा चर्ने फाँट र याकहरू घुमन्तेको लागि अझ आकर्षक लाग्छन् । १५ औं शताब्दीयता निर्माण भएका थुप्तेन गुम्बा, मोन्खर दरवार, छयोदेन गुम्बा, झयाम्पाल गुम्बाहरू साँचै रोचक लाग्छन् । आठौं शताब्दीतिर तिब्बतका राजा ढिक्सुन थक्चेनले निर्माण गरिएको भनिएको विश्वकै पुराना गुम्बा, मान्हे र चैत पनि लोमान्थाङ क्षेत्रमै रहेको बताइन्छ । त्यसैले पनि बौद्ध दर्शनका अध्येता वा बौद्धमार्गीहरूका लागि उपल्लो मुस्ताङ रोजाइमा पर्ने गरेको छ । तिजी पर्व, यार्तुङ जात्रा यहाँको आकर्षण हो ।

उपल्लो मुस्ताङको लोमान्थाङबाट २२ किलोमिटर टाढा कोरला नाकाको नेपाली भूमिमा पुगेर धेरै नेपालीहरू रमाउने गर्छन् । २४ नम्बर पिलर अघिल्तिरको घमाइलो फाँट र सेताम्मे हिउँमा रमाउनेहरू प्रशस्त भेटिन्छन् । अहिले चौडा सडक कोरला नाकासम्मै पुगेकाले घुम्न असहज छैन् । कुनै समय तिब्बत–नेपाल–भारतको नुन व्यापारको मार्ग मानिएको यो स्थान पुगिसकेपछि दामोदर कुण्डसम्म जानेहरू पनि प्रशस्त भेटिन्छन् ।

दामोदर कुण्ड उपल्लो मुस्ताङको पूर्वी उत्तर र मनाङ जिल्लाको तिलिचो ताल भन्दा पश्चिम दामोदर हिमालको काखमा रहेको छ । जोमसोमदेखि करिव १२० किलोमिटर टाढा छ । पुग्न दुई दिन पैदल लाग्छ । लोमान्थाङ पुगेपछि छोटो दूरीको पदयात्रा, स्याउ तथा ओखर खेतीको अवलोकन पनि गर्न सकिन्छ । मुस्ताङबाट पदयात्राका लागि तिलिचो पिक, याककावा पिक, टुकुचे धाम्पुस पिक, टुकुचे पिक हिमाल टुकुचे मार्चे लेक, टुकुचे बतासे लेक, टुकुचे नाथांग खर्क लोकप्रिय छन् ।

मुक्तिनाथसँगै शिवालय मन्दिर (पुथाङ), गणेश मन्दिर (जोमसोम) टुकुचे गुम्बा कोबाङ, टुकुचे क्युपर् गोम्पा, टुकुचे गोम्पसम्प, टुकुचे मकल् गुम्बा टुकुचे रानी गुम्बा, मार्फा गुम्बा चर्चित धार्मिक स्थल हुन् । मुस्ताङमा भोटे गुरुङ, विष्ट र ठकुरी जातीहरूको बाहुल्य छ भने दक्षिणतिर थकाली समुदायको अतिरिक्त दलित तथा अन्य जातीहरूको बसोबास रहेको पाइन्छ ।

कसरी पुग्ने ?

समुद्री सतहदेखि ३८४० मिटरको उचाइमा रहेको लोमान्थाङसम्म मोटर बाटो पुगेको छ । ठूला पहाड र चट्टानहरू फोरेर निर्माण गरिएको कच्ची तर फराकिलो सडक छ । मोटर यात्रा गर्दा पट्यार लाग्दैन । करिब २५–३० किलोमिटरको यात्रामा भेटिने एकान्त बस्ती र सडक छेउमा होटलहरू खुलेका छन् । तर मेन्यु निकै महँगो छ । किनकी पोखरा र बेनीबाट मोटरबाटै पुग्ने खाद्य सामग्रीको ढुवानी चर्को पर्ने व्यापारीहरू बताउने गर्छन् ।

सादा खानाको ३५० देखि ४५० रुपैयाँसम्म पर्छ । होटलका कोठाहरू ५०० देखि दुई हजार रुपैयाँसम्मका भेटिन्छन् । पोखराबाट जोमसोम ११३ किलोमिटर हो । जोमसोमबाट लोमान्थाङ ९० किलोमिटर छ । सार्वजनिक यातायातमा पोखरा–जोमसोम १२ सय रुपैयाँ जोमसोमबाट लोमान्थाङ १८ सय रुपैयाँ गाडी भाडा तोकिएको छ । तर धेरैजसो पर्यटकहरू गाडी रिजर्व गरेर जान्छन् ।

जोमसोममा हवाइ मैदान पनि रहेकाले जहाज पनि जान्छ । लोमान्थाङमा होटल र लजहरू प्रशस्त खुलेकाले गासबासको समस्या पर्दैन । सँधै हिउँ पर्ने भएकाले असोज–कार्तिक वा चैत–वैशाखमा लोमान्थाङ घुम्नका लागि उपयुक्त समय हो । हुवा र फापरको परिकार साथै च्याङ्ग्राको सुकुटी यहाँ लोकप्रिय छ ।