डा.अरुणा उप्रेती

अहिले विभिन्न विज्ञापनमा ‘सुपर फुड’ भनेर अनेक थरीका खानेकुराको फोटो आउँछ । हामीमध्ये कति त होला नि त्यो सुपर फुड (अर्थात् अत्युत्तम भोजन) भनेर किनिहाल्छौं महँगोमा । प्रयोग गर्दा दंग पर्छौँ, ‘आहा सुपर फुड खाइयो ।’ तर यो वास्तविक हो र ? ‘सुपर फुड’ के हो त भन्दा कतिलाई जानकारी नै हुन्न । महँगो राम्रोसँग प्याकेटमा राखिएको विदेशी कम्पनीको भोजन सुपर फुड हो भन्ने विचार हाम्रो हुन्छ ।

तर अनेक अनुसन्धानकर्ताले विभिन्न भोजनको विश्लेषण गरेर दैनिक पोषण कस्तो खानुपर्छ ? के के ‘सुपर फुड’ छन् भनेर लेखेका छन् । हाम्रो भान्छामा पाइने लोकप्रिय सस्तो भोजन पनि ‘सुपर फुड’ हुन्छ भनेर हामीले थाहा पाए राम्रो । ‘सुपर फुड’ लाई कसरी प्रयोग गर्दा पौष्टिक तत्व कायम रहन्छ भन्ने पनि जानकारी पनि जरुरी छ । उदाहरणका लागि कागती, हेपिएका अमला, सुन्तला आदि भिटामिन ‘सी’ ले भरिपूर्ण सुपर फुड हुन् ।

तर यस्ता फलफूल पकाएपछि रहेको भिटामिन ‘सी’ नष्ट हुन्छ । अमला फलफूल सकेसम्म नपकाएकै राम्रो । मनतातो पानीमा कागती हालेर खाँदा भिटामिन ‘सी’ नष्ट हुँदैन । अम्बा र हलुवावेद पनि ‘सुपर फुड’ हुन तर बेवास्ता भएका किनभने यिनीहरू तुलानात्मक रूपमा एभकाडो र स्याउभन्दा सस्ता हुन्छन् । सस्तो फलफूल के राम्रो होला र भन्ने भ्रमले हामी ग्रसित छौं । ‘सुपर फुड’मा शरीरलाई आवश्यक पर्ने पोषण तत्व हुन्छ ।

यसले शरीरको रोगसँग लड्ने शक्ति प्रदान गर्छं, रोग लागिहाले पनि छिटै तंग्रिन मद्दत गर्छ । यही कारण विशेषगरी कोरोनाको बेला ‘सुपर फुड’ को ठूलो प्रचार भयो, यसको ठूलो व्यापार पनि भयो ।तर कति ‘सुपर फुड’ त हामीले दिनदिनै प्रयोग गर्ने भोजन हो तर त्यसको महत्वबारे हामीलाई थाहा नभएकाले र भान्छाको ‘सुपर फुड’ भनेर चिनिएको छैन । हाम्रा वरिपरिका कतिपय भोजन ‘सुपर फुड’हुन्छन् ।

मैले यहाँ यस्ता केही मात्र सुपर फुडबारे लेखेकी छु जसबारे विचार नै गरिन्न । ‘गुलियो आलु’ अर्थात् सखरखण्ड नेपाली समुदायमा प्रायः व्रतको बेला खाइन्छ । भिटामिन ‘ए’ र ‘सूक्ष्म पोषक तत्व’ले भरिपूर्ण हुन्छ । तर यसलाई उसिन्दा केहीबेर मात्र उसिन्नुपर्छ नत्र यसमा रहेको १२% पौष्टिक तत्व नष्ट हुन्छन् । शिशुलाई बाहिरका अनेक रंगीचंगी बट्टाको महँगो भोजनको सट्टा सखरखण्डजस्तो वस्तु ख्वाउँदा पनि उत्तम हुन्छ । यसमा क्याल्सियम, भिटामिन बि१२ र लौह तत्व भएको शिशुको स्वास्थ्यमा राम्रो प्रभाव पर्छ ।

तरकारी, दाल, चना, चिउरामा हालेर खान सकिने सखरखण्ड नबुझेकाले हामी प्रयोग धेरै गर्दैनौं । अदुवा ‘सुपर फुड’ भनेर विचार नै गरिन्न । अदुवालेपाचन प्रणली सुधार्न मद्दत गर्छ । चिसो लागेको बेला औषधिका रूपमा प्रयोग गरीन्छ । वैद्यहरू त भन्छन्, ‘अदुवा र कागती भएको घरमा वैद्यको जरुरत पदैन ।’ अर्थात् त्यहाँका मानिसलाई रोग लाग्दैन । भान्छाको अर्को सुपर फुड फर्सी अति अपहेलित छ । फर्सी सहजसँग पाइने हुनाले हामीले यसको महत्व नबुझेको होला । तर अस्ट्रेलियामा फर्सीको सुपचाहिँ ‘उत्तम’ भनेर खाइन्छ ।

यसमा भिटामिन ‘ए’ धेरै रहन्छ । फर्सी–बोडीमा हालेरखान सकिन्छ । उसिनेर मासुमा मिसाएर खाने चलन पनि छ । विभिन्न तरिकाले अन्य भोजनमा मिश्रण गरेर खाँदा यसको पौष्टिक तत्व अझ बढ्न जान्छ । गाजर, डल्ले खुर्सानी, हरियो खुर्सानी, लसुन, प्याज, गाजर जस्ता वस्तु पनि ‘सुपर फुड’ नै हुन् । यिनीहरू धेरै औषधीय गुणले भरिपूर्ण हुन्छन् । गाजरकोर दालमा हालेर खान सक्छन् । सलादका रूपमा काँचो खाँदा पनि हुन्छ । गाजरलाई भात, चिउरा, भुजामा पनि मसिनो गरेर हाल्न सकिन्छ । यसको खिर वा हलुवा पनि स्वादिलो र स्वस्थकर हुन्छ ।

यसरी एउटै भोजनबाट अनेकथरिका परिकार बनाएर खान सकिने वस्तु गाजरलाई ‘सुपर फुड’ मान्न गाह्रो नमाने हुन्छ । अलिकत लसुन फुराएर बनाएको जाउलो, विभिन्न अन्न भुटेर पिसेर बनाएको लिटो शिशुका लागि सुपर फुड हुन् । हाम्रो वरिपरि पाइने विभिन्न प्रकारका स्थानीय र मौसमी फलफूल सबै नै ‘सुपर फुड’ हुन । अम्बा, भोगटे, हलुवावेद, बयर, सुन्तला, आँप, अनार आदि । तर अनार र आँप महँगो भएकाले सुपर फुड अनि अम्बा र हलुवावेद भने खास महत्व नभएकोठान्ने हाम्रो विचारलाई विभिन्न वैज्ञानिक अनुसन्धानहरूले गलत सबित गरेका छन् ।

यी सबै फलफूल अनेक सूक्ष्म पोषक तत्वले भरिपूर्ण हुन्छन् । रोगसँग लड्ने शक्ति दिन्छ । यिनमा रेशादार तत्व पनि पर्याप्त हुन्छ । त्यसैगरी पैयु, बयर, काफल, आदि पनि सुपर फुड हुन् । वयरलाई सुकाएर बोक्रा र बियाँसमेत नै मीठो अचार बनाउने चलन थारूहरूको पहिलेदेखि छ । यो अचार भात, रोटी, चिउरासँग खाँदा स्वस्थ र स्वाद दुवै पाइन्छ । तर बयरले जस्तो सस्तो कुरा र त्यसबाट बनेको अचार ‘सुपर फुड’ हो भन्ने विश्वास गर्न हामीलाई गाह्रो हुन्छ । किनभने हामी सबैजनालाई ‘सुपर फुड’ भनेपछि महँगो हुन्छ भन्नेमा विश्वास छ ।

हाम्रो वरिपरि पाइने मेथी, रायो, पालुङ्गो, पुदिना आदि पनि ‘सुपर फुड’ हुन् । यिनमा रहेका तत्वले शरीरलाई स्वस्थ राख्छ, बुढ्यौलीतर्फ धकेल्ने प्रक्रियालाई कमजोर पार्छन् । यिनमा पर्याप्त मात्रामा रेशादार पदार्थ हुन्छन् यसले पेटस्वस्थ रहन्छ र मोटोपन घट्न मद्दत गर्छ । कर्कलो अपहेलित सुपर फुड हो । अरू केही नभएपछि कर्कलो खाइन्छ भन्ने कतिलाई भ्रम छ । वास्तवमा यसमा रहेको लौह तत्व र प्रोटिनका कारण यो उच्च सुपर फुड मानिन्छ । ऋषि पञ्चमीमा कर्कलो भात खानेबाहेक अरूबेला प्रायः कर्कलो प्रयोग गरिन्न । कर्कलोको पात डाँठ मासको दालमा मिसाएर मस्यौरा बनाउन सकिन्छ ।

यसरी मस्यौरा बनाएर राखेपछि यसलाई अनेक तरिकाले प्रयोग गर्न सकिन्छ । दाल र कर्कलो दुवैमा प्रोटिनको मिश्रण उच्च स्तरको हुन्छ । मस्यौराको तरकारी बनाउन सकिन्छ । सुकाएर राखेको मस्यौरा हुनाले यो लामो समय सुरक्षित राख्न सकिन्छ । सानो बालकदेखि वयस्क वृद्ध सबैलाई सहजै प्रयोग गर्न सकिन्छ । मस्यौरा र गुन्द्रुकको रससँग भात वा ढिँडो खाँदा कति स्वादिष्ट हुन्छ भन्नै पर्दैन । बदाम पनि सुपर फुड हो । पोषण विज्ञहरूको भनाइअनुसार महँगा बाहिरबाट ल्याएका खाना होइनन् बरु परम्परादेखि चलिअएका हाम्रो जिब्रोमा स्वाद दिने शरीरलाई स्वस्थ बनाउने र जरुरत परेको बेलामा औषधिको काम गर्ने भोजन नै ‘सुपर फुड’ हुन् ।