भारत उत्तर प्रदेशको प्रयागराजमा चलिरहेको महाकुम्भ मेलाको समापन हुनुभन्दा अगाडि संगम क्षेत्रमा गंगा–यमुनाको पानीको शुद्धताको बारेमा दुई रिपोर्टहरू बाहिर आएका छन् । यस विषयमा नयाँ विवाद उत्पन्न भएको छ । वास्तवमा, केन्द्रीय प्रदूषण नियन्त्रण बोर्डले फेब्रुअरी ३ मा राष्ट्रिय हरित न्यायाधिकरणलाई एक प्रतिवेदन बुझाएको थियो ।

गंगा–यमुनाको पानीमा तोकिएको मापदण्डभन्दा धेरै गुणा बढी कोलिफर्म ब्याक्टेरिया रहेको बताइएको छ । यसपछि फेब्रुअरी १८ मा उत्तर प्रदेश प्रदूषण नियन्त्रण बोर्डले न्यायाधिकरणलाई नयाँ प्रतिवेदन दियो । यसमा बोर्ड प्रतिवेदन अस्वीकार गरियो । यसमा एनजीटीले कठोर टिप्पणी गरेको छ र यूपीपीसीबीबाट नयाँ प्रतिवेदन मागेको छ । मुद्दाको अर्को सुनुवाइ फेब्रुअरी २८ मा हुनेछ ।

महाकुम्भ यही २६ फेब्रुअरीमा समाप्त हुनेछ । प्रयागराजमा १३ जनवरीदेखि महाकुम्भ स्नान चलिरहेको छ । उत्तर प्रदेश सरकारले जारी गरेको तथ्याङ्क अनुसार अहिलेसम्म करिब ५८ करोड मानिसहरूले संगममा डुबकी लगाइसकेका छन् । कुम्भ मेलाको समयमा सीपीसीबीले श्रृङ्गावेरपुर घाट, लर्ड कर्जन पुल, नागवासुकी मन्दिर, दिहा घाट, नैनी पुल र संगम क्षेत्रबाट पानीको नमूना सङ्कलन गरेको थियो ।

यसमा जनवरी १३, २०२५ मा गंगाको दिहा घाट र यमुनाको पुरानो नैनी पुल नजिकैबाट लिइएको नमूनामा १०० मिलिलिटर पानीमा ३३,००० एमपीएनको कोलिफर्म ब्याक्टेरिया फेला परेको थियो । श्रृङ्गावेरपुर घाटबाट लिइएको नमूनामा दिसामा कोलिफर्म ब्याक्टेरिया २३,००० एमपीएन पाइएको थियो । सीपीसीबीका अनुसार १०० मिलिलिटर पानीमा नुहाउनको लागि सुरक्षित स्तर २,५०० एमपीएन हो । संगम त्यो ठाउँ हो जहाँ धेरैजसो मानिसहरू स्नान गर्छन् ।

यहाँ बिहान र साँझ परीक्षणहरू गरिन्थ्यो । यहाँ दिसाको कोलिफर्म ब्याक्टेरिया प्रति १०० मिलिलिटर पानीमा १३,००० एमपीएन रहेको पाइयो । प्रतिवेदनमा दिसाको कोलिफर्म ब्याक्टेरिया मात्र नभई अन्य मापदण्डहरूमा पनि नुहाउने क्षेत्रको पानी पिउन र नुहाउन अयोग्य पाइएको थियो । कुम्भमा ठूलो संख्यामा मानिसहरूले स्नान गर्ने सीपीसीबीले पनि बताएको छ । यसका कारण मानिसको शरीर र लुगाबाट फोहोर निस्कन्छ । यसले पानीमा मल ब्याक्टेरियाको घनत्व बढाउँछ ।

कोलिफर्म ब्याक्टेरिया के हो ?

कोलिफर्म ब्याक्टेरिया धेरै ब्याक्टेरियाहरूको समूह हो । वासिङ्टन राज्य स्वास्थ्य विभागका अनुसार, यो मानिस र जनावरको आन्द्रा र दिसामा पाइन्छ । यदि यो शरीरमा रह्यो भने हानिकारक हुँदैन तर पानीमा मिसिएपछि ब्याक्टेरिया खतरनाक हुन्छ । कुल कोलिफर्मको एक प्रकार फेकल कोलिफर्म हो । यसको एक प्रकार ई. कोलाई ब्याक्टेरिया पनि हो ।

टोटल कोलिफर्म माटो वा अन्य स्रोतहरूमा बढ्न सक्छ, तर मल कोलिफर्म र ई. कोलाइ दिसाबाट आउँछन् । इ कोलाइको हरेक प्रकार खतरनाक हुँदैन, तर E. coli 0157:H7 हानिकारक मानिन्छ । कुम्भ मेलामा गंगा–यमुनाको पानीलाई लिएर राजनीतिक बयानबाजी पनि सुरु भएको छ । उत्तर प्रदेश सरकारले सीपीसीबीको प्रतिवेदनलाई पूर्ण रूपमा अस्वीकार गरेको छ ।

उत्तर प्रदेशका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथले फेब्रुअरी १९ मा विधानसभामा यो प्रतिवेदनलाई अस्वीकार गर्दै त्रिवेणी संगमको पानी नुहाउन मात्र नभई पिउनको लागि पनि पूर्ण रूपमा उपयुक्त रहेको बताएका थिए । मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथले भने, ‘त्रिवेणीको पानीको गुणस्तरमाथि प्रश्न उठिरहेको छ । संगम र यसको वरपरका क्षेत्रका सबै नालाहरूमा ट्याप गरिएको छ र शुद्धीकरण पछि मात्र त्यहाँ पानी छोडिएको छ । यूपी प्रदूषण नियन्त्रण बोर्डले पानीको गुणस्तर कायम राख्न निरन्तर निगरानी गरिरहेको छ ।’

योगी आदित्यनाथले प्रयागराजमा हाल फेकल कोलिफर्म ब्याक्टेरियाको स्तर प्रति १०० मिलिलिटर २,५०० युनिटभन्दा कम रहेको बताए, जसको अर्थ महाकुम्भको छवि बिगार्ने प्रयास मात्र भइरहेको छ । उनले संगम क्षेत्रमा रहेको पानीमा घुलनशील अक्सिजनको मात्रा ८–९ रहेको र जैव रासायनिक अक्सिजनको माग ३ भन्दा कम रहेको बताए, जसको अर्थ संगमको पानी नुहाउन मात्र नभई पिउनको लागि पनि उपयुक्त रहेको बताए ।

समाजवादी पार्टीका अध्यक्ष अखिलेश यादवले भनेका छन्, ‘यदि भाजपाका मानिसहरूले यो पानी पिउन र नुहाउन प्रयोग गर्छन् भने मात्र हामी गंगाको पानी सफा छ भनेर स्वीकार गर्नेछौं ।’ यसबारे बुधबार विधानसभामा राज्यपालको सम्बोधनमाथि छलफलको क्रममा सपा नेता शिवपाल सिंह यादवले सरकारले गंगालाई कार्यक्रम व्यवस्थापनको केन्द्र बनाएको बताए । गंगाको पानी पिउन योग्य छैन । सरकारले गंगाको पानी हातमा लिएर सत्य बोल्नुपर्छ ।

यो सरकारले २०२५ मा असफलताको लहर ल्याएको छ । दिसामा कति कोलिफर्म हुनुपर्छ? सीपीसीबीले संगम क्षेत्रको पानीलाई छ वटा प्यारामिटरमा परीक्षण ग¥यो । प्रदूषण मापदण्ड अनुसार, दिसाको कोलिफर्मको स्तर प्रति १०० मिलिलिटरमा २,५०० युनिटभन्दा कम हुनुपर्छ, जुन बढी पाइएको थियो । यसैबीच, यूपीपीसीबी प्रयागराजका क्षेत्रीय अधिकारी सुरेश चन्द्र शुक्लाले फेब्रुअरी १८ मा एनजीटीलाई ५४९ पृष्ठको प्रतिवेदन दिएका छन् ।

यस प्रतिवेदनमा, यूपीपीसीबी, जल निगम, जियो ट्यूब र मोतीलाल नेहरू राष्ट्रिय प्रविधि संस्थानको अनुसन्धान प्रतिवेदनहरू पनि समावेश गरिएको छ, जसमा पानीको मापदण्ड मानक गुणस्तरको रहेको उल्लेख गरिएको छ । यस रिपोर्टमा उल्लेख गरिएका जियो ट्यूबहरू संगममा पानीमुनि छन् । यसले पानीको गुणस्तरको बारेमा जानकारी दिइरहन्छ ।

नदीको पानीमा अनुसन्धान गर्ने दीपेन्द्र सिंह कपूर भन्छन्, “यदि सीपीसीबी प्रतिवेदनले प्रदूषण भएको देखाउँछ भने, यसलाई अस्वीकार गर्न सकिँदैन । यसका दुई पक्ष छन् । पहिलो पक्ष यो हो कि यति ठूलो बाथटबमा कसैलाई पनि रोग लागेन ।’ यसको अर्को पक्ष के हो भने जो त्यहाँ नुहाउँदै छ, ऊ त्यहाँ बसिरहेको छैन । ऊ घर जाँदैछ । उसलाई घरमै रोग लाग्नेछ ।’

कुम्भबाट आएपछि तपाईंको स्वास्थ्य बिग्रँदै गएको छ ?

कुम्भबाट फर्केपछि, धेरै मानिसहरूमा ज्वरो, नाकबाट पानी बग्ने, हाच्छिउँ आउने, खोकी र रुघा लाग्ने जस्ता श्वासप्रश्वास सम्बन्धी रोगहरू देखा परेको रिपोर्ट गरिएको छ । फेब्रुअरी ७ मा आफ्नो परिवारसँग संगममा पवित्र स्नान गरेकी ग्रेटर नोएडाकी सिमरन शाहले भनिन्, “कुम्भबाट फर्केपछि परिवारका सबैजना अस्वस्थ महसुस गरिरहेका छन् । उनीहरूको स्वास्थ्य अझै राम्रो भइरहेको छैन ।“

सिमरन शाह भन्छिन् कि परिवारका सबैलाई घाँटीको संक्रमण भएको छ र सबैले औषधि सेवन गरिरहेका छन् । उत्तर प्रदेशको अयोध्याका निवासी अंकित पाण्डे भन्छन् कि फेब्रुअरी १७ मा उनले पनि आफ्नो परिवारका १९ सदस्यहरूसँग कुम्भ स्नान गरेका थिए । उनी भन्छन्, “प्रयागराजबाट आएपछि लगभग सबैलाई रुघाखोकी, खोकी र हल्का ज्वरोको समस्या भोग्नुपरेको थियो । उनीहरूले डाक्टरबाट औषधि पनि खानुपरेको थियो । यसपछि अब मानिसहरू राहत महसुस गरिरहेका छन् ।“

नयाँ दिल्लीस्थित मौलाना आजाद मेडिकल कलेजका पूर्व निर्देशक डा.पन्नालाल भन्छन्, “यो अवश्य हुनेछ । मानिसहरू यति ठूलो संख्यामा आएका छन् कि यसबाट बच्न धेरै गाह्रो छ । आएका मध्ये कम्तिमा २० प्रतिशत मानिसहरू यो ब्याक्टेरियाबाट प्रभावित हुनेछन् । कसैलाई अलि बढी र कसैलाई अलि कम प्रभावित हुनेछन् ।“ डा.पन्नालाल भन्छन् कि फेकल कोलिफर्मका कारण मानिसहरू रगतले भरिएको पखाला, बान्ता र पेटका अन्य रोगहरूबाट ग्रस्त हुन्छन् । यसका साथै हल्का ज्वरो, रुघाखोकी, खोकी र अन्य संक्रमणबाट पीडित हुन सक्छ । यस्तो भीडमा यस्ता समस्याहरू अवश्य हुन्छन् ।