नेपाली समाजको सामूहिक मानसिकता, राजनीतिक संस्कार र सामाजिक मूल्यहरूको गहिरो अध्ययन गर्दा एउटा साझा रोग देखिन्छ, हामी विचार वा सिद्धान्तलाई भन्दा पनि व्यक्तिलाई केन्द्रमा राखेर मूल्याङ्कन गर्छौँ । परिणाम स्वरूप, जसलाई मन पर्यो उसलाई देवताको उचाइमा पुर्याइन्छ, जसलाई मन परेन उसलाई दानवको अन्धकारमा फ्याँकिन्छ ।
यस्तो प्रवृत्तिले समाजलाई तटस्थ मूल्याङ्कन, विवेकपूर्ण आलोचना र स्वस्थ बहसको बाटोबाट भटकाइरहेको छ । दानवीकरण नेपालको राजनीतिक जीवनमा विशेषतः स्पष्ट देखिन्छ । फरक विचार राख्ने वा सत्तालाई चुनौती दिने व्यक्तिलाई सहजै राष्ट्रघाती, विदेशी शक्तिको एजेन्ट वा जनताको दुश्मनको सङ्ज्ञा दिनु हाम्रो सामान्य अभ्यासजस्तै भएको छ ।
जब व्यक्तिलाई यस्तै आरोप लगाएर खलनायकको रूपमा चित्रण गरिन्छ, तब उसको विचार वा तर्कलाई सुनिने ठाउँ नै रहँदैन । यसरी चरित्र हत्या गरेर विचारलाई दमन गर्ने संस्कृति राजनीतिको मूल आधार बनेको छ । यसको परिणाम लोकतन्त्रको आत्मालोचना र विकल्पको अभ्यासमाथि सीधा प्रहार हुनु हो ।
सामाजिक जीवनमा पनि दानवीकरणको संस्कार गहिरो छ । परम्परागत मान्यतामा प्रश्न गर्ने वा नयाँ सोच प्रस्तुत गर्ने व्यक्तिलाई सजिलै ‘संस्कृतिको दुश्मन’ वा ‘मूल्य भत्काउने’ भनेर चित्रण गरिन्छ । उदाहरणका लागि, महिला अधिकार, लैङ्गिक समानता वा जातीय समानताबारे प्रश्न उठाउनेलाई आज पनि कतिपय ठाउँमा समाजविरोधी ठानिन्छ ।
यसरी प्रश्न गर्ने व्यक्तिलाई नै गलत ठहर गर्दा विचारमाथि बहस हुनै पाउँदैन । फलस्वरूप, सुधारकहरूको आवाज दबाइन्छ र समाज सुधारको सम्भावना सीमित हुन्छ । यस्तै, देवत्वकरण नेपालको अर्को गहिरो सामाजिक रोग हो । कुनै नेता वा व्यक्तिले सामान्य योगदान मात्र गरे पनि उसलाई सर्वशक्तिमान, निर्दोष र त्रुटिरहित व्यक्तित्वका रूपमा चित्रण गर्ने हाम्रो चलन छ ।
राजनीतिक नेतृत्वमा देवत्वकरणको संस्कृति अझै बलियो छ । नेता वा पार्टीप्रति अन्धभक्त अनुयायीहरू यति प्रचुर मात्रामा छन् कि उनीहरूको असफलता वा गलत नीतिलाई प्रश्न गर्न सकिँदैन । आलोचना गर्न खोज्नेहरूलाई दुश्मन वा षड्यन्त्रकारी ठहर गरिन्छ । धार्मिक क्षेत्रमा त देवत्वकरण झन् गहिरो छ ।
कुनै गुरु, पुरोहित वा आस्थामाथि प्रश्न गर्नै नहुने संस्कार बसालिएको छ । जसले आस्थाभन्दा विवेकलाई प्राथमिकता दिन खोज्छ, उसलाई पाखण्डी वा अविश्वासी ठहर गरिन्छ । यसरी धार्मिक क्षेत्रमा आलोचनात्मक सोचलाई पूर्णतया अस्वीकार गर्ने प्रवृत्ति बढेको छ । कलाक्षेत्र र साहित्यमा पनि देवत्वकरणको प्रभाव देखिन्छ ।
स्थापित कलाकार वा लेखकलाई आलोचना गर्नु कठिन हुन्छ । उनीहरूलाई ‘महानायक’ वा ‘महान व्यक्ति’ का रूपमा चित्रण गर्ने प्रवृत्ति छ । आलोचनाको स्वस्थ अभ्यास नहुँदा नयाँ पुस्ता प्रयोग र नवीनताको बाटोमा अघि बढ्न सक्दैन । दानवीकरण र देवत्वकरण दुवै प्रवृत्तिले नेपाली समाजलाई दुई छेउबीचको द्वन्द्वमा फसाएको छ ।
दानवीकरणले असहमतिको आवाजलाई दबाउँछ भने देवत्वकरणले आलोचनात्मक चेतनालाई दबाउँछ । समाज बीचको सन्तुलनमा उभिन सक्दैन । यसले संवाद र बहसलाई असम्भव बनाउँछ । नतिजा स्वरूप, नागरिक विवेक गुम्छ र लोकतान्त्रिक संस्कृतिको जग कमजोर हुन्छ । यस प्रवृत्तिका असरहरू गहिरा छन् ।
राजनीतिक क्षेत्रमा स्थायी नेतृत्व र अन्धभक्त अनुयायीको संस्कार जन्मिन्छ । सत्ता वा विपक्ष दुवै पक्षले आलोचनालाई अस्वीकार गर्ने वातावरण बनाउँछन् । यसले नीति सुधार र दीर्घकालीन योजना कमजोर हुन्छ । सामाजिक क्षेत्रमा सुधार र नवीनता रोकिन्छ । सुधारकहरूलाई अस्वीकार गरिन्छ र परम्परागत सोच हावी हुन्छ । सांस्कृतिक क्षेत्रमा आलोचना अस्वीकार गर्दा कला र साहित्य जडता र पुनरावृत्तिमा सीमित हुन्छ ।
शैक्षिक क्षेत्रमा विद्यार्थीलाई आलोचनात्मक सोचभन्दा अनुकरण र अन्धभक्ति सिकाइन्छ, जसले भविष्यका पुस्तालाई पनि यही रोगमा फसाउँछ । यो अवस्था परिवर्तन गर्न अब आवश्यक छ कि हामी व्यक्तिलाई होइन, विचारलाई केन्द्रमा राखेर मूल्याङ्कन गर्ने संस्कार बसालौँ । प्रशंसा वा आलोचना दुवै तर्क, तथ्य र प्रमाणमा आधारित हुनुपर्छ । मानिसलाई देवता वा दानवको स्तरमा राख्नुको सट्टा, गुण र दोष दुवै भएका अपूर्ण मानवका रूपमा स्वीकार गर्नुपर्छ ।
शैक्षिक क्षेत्रमा आलोचनात्मक सोच र विवेकलाई जोड दिनुपर्छ, ताकि नयाँ पुस्ताले अन्धभक्ति वा अन्धआलोचना होइन, विचारको मूल्याङ्कन गर्न सिकून् । मिडियाले पनि यहाँ महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ । चरित्र हत्या गर्ने प्रवृत्ति बढाउने होइन, तथ्य र तर्कमा आधारित बहस प्रवद्र्धन गर्ने जिम्मेवारी सञ्चारमाध्यमको हो । राजनीतिक दलहरूले आफ्ना नेताको देवत्वकरण गर्ने होइन, उनीहरूको काम र नीतिअनुसार मूल्याङ्कन गर्न नागरिकलाई प्रोत्साहित गर्नुपर्छ ।
सामाजिक अभियानहरूले पनि आलोचना र आत्मालोचनाको संस्कृति बढाउनुपर्ने हुन्छ । निष्कर्षमा भन्नुपर्दा, नेपाली समाज अहिले दानवीकरण र देवत्वकरणको जञ्जालमा रुमलिएको छ । यो प्रवृत्तिले हाम्रो लोकतान्त्रिक अभ्यास, सामाजिक सुधार र सांस्कृतिक गतिशीलतालाई गम्भीर रूपमा कमजोर पारेको छ ।
अब आवश्यक छ कि हामी विवेक, तर्क र यथार्थमा आधारित भएर मानिसलाई मूल्याङ्कन गर्ने संस्कार बसालौँ । व्यक्तिलाई देवता वा दानवको रूप दिनुको सट्टा, उसको विचार र कार्यलाई विवेकका आधारमा जाँच्ने चेतना विकास गर्न सके मात्र नेपाली समाजले स्वस्थ लोकतान्त्रिक संस्कृति निर्माण गर्न सक्नेछ । यही बाटोले मात्र हामीलाई भविष्यमा परिपक्व, विवेकशील र समालोचनात्मक समाजतर्फ डोर्याउने छ ।
