विश्वभर आतंक मच्चाएको कोभिड–१९ महामारी सुरु भएको यही मार्च महिनामा पाँच वर्ष पूरा भएको छ । विश्व स्वास्थ्य संगठनले सन् २०२० मार्च ११ मा यसलाई महामारी घोषणा गरेको थियो । त्यसपछि विश्वभर लकडाउन गरियो । अर्बौं मानिस कैयौं महिना घरभित्रै वा क्वारेन्टाइनमा बस्नुपर्यो । डब्लुएचओका अनुसार कोभिडबाट ७७ करोड ७० लाखभन्दा बढी मानिस संक्रमित भए र ७० लाख मानिसको मृत्यु भयो ।

संयुक्त राष्ट्रसंघीय एजेन्सीले त मृत्यु हुनेको संख्या १ करोड ५० लाख नाघेको बताएको छ । विश्व अझै पनि यो महामारीको विनाशकारी प्रभावबाट गुज्रिरहेको छ । केही विश्लेषकहरूले भने यो अँध्यारो अवधिबाट निस्केका केही सकारात्मक पाठहरूलाई औंल्याएका छन् । बेल्जियमको भ्रिजे विश्वविद्यालयका स्वास्थ्य मनोविज्ञानका पूर्व प्राध्यापक तथा तनाव तथा आघात विशेषज्ञ एल्के भ्यान हुफले लकडाउनलाई इतिहासको सबैभन्दा ठूलो मनोवैज्ञानिक प्रयोग भनेका छन् ।

के हुन् त कोभिड महामारीले सिकाएका पाठहरु ?

खोप प्रविधिमा विकास

यस अवधिमा वैज्ञानिकहरूले विश्वभर खोपको क्षेत्रमा क्रान्ति ल्याए । एसएआरनी–कोभ–२ भाइरससँग लड्न केवल नौ महिनामा खोप बनाइएको थियो । ठूलो मात्रामा खोप कार्यक्रमको विकासका लागि सिंथेटिक मेसेन्जर आरएनए (एमआरएनए)को धेरै वर्षदेखि अध्ययन गरिँदै आएको छ तर कोभिडको समयमा यसको विकास तीव्र भयो ।

एमआरएनए प्रविधि प्रयोग गरेर फाइजर (संयुक्त राज्य अमेरिका), बायोएनटेक (जर्मनी) र मोडर्ना (अमेरिका)ले अत्यन्तै छिटो खोपको विकास गरे । यसले लाखौं मानिसहरूलाई समयमै खोप लगाउन सम्भव भयो । २०२० डिसेम्बर ८ मा बेलायतकी ९० वर्षीया महिला मार्गरेट कीननलाई पश्चिमी संसारमा पहिलो पटक कोरोना खोप लगाइएको थियो । यसलाई सिर्जना गर्ने वैज्ञानिकहरू क्याटालिन कारिको र ड्र्यू वेइसम्यानले २०२३ मा चिकित्साशास्त्रको नोबेल पुरस्कार प्राप्त गरे ।

डब्ल्यूएचओ जनस्वास्थ्य विशेषज्ञ डा.मार्गरेट ह्यारिसले खोप विकास गर्ने दौडलाई महामारीको सबैभन्दा ठूलो सकारात्मक विरासत भन्छिन् । बीबीसीसँग कुरा गर्दै डा. ह्यारिसले भनिन्, ‘हामीले प्रविधिको अविश्वसनीय गतिमा प्रगति देखेका छौं । मेसेन्जर आरएनए प्रविधि पहिले नै थाहा थियो तर अब हामी क्यान्सर खोपहरूसहित अन्य खोपहरूमा यसको प्रयोग देखिरहेका छौं ।’

एडिनबर्ग विश्वविद्यालयका प्राध्यापक तथा ‘प्रिभेन्टेबलः हाउ अ प्यान्डेमिक चेन्ज्ड द वल्र्ड एन्ड हाउ टु स्टप द नेक्स्ट वान’का लेखक देवी श्रीधर भन्छिन्, ‘महामारीबाट प्राप्त पाठले नयाँ भाइरस प्रकोपहरू द्रुत पहिचानमा मद्दत गरेको छ । हाम्रा वैज्ञानिक क्षमताहरूमा सुधार भएको छ, हाम्रा प्लेटफर्महरू निरन्तर स्तरोन्नति भइरहेका छन् ।’

उनका अनुसार महामारीको सुरुमा बन्छ कि बन्दैन भन्ने प्रश्न थियो तर अब यो हामी कति चाँडो खोप बनाउन सक्छौं भन्ने हो । यसले अर्को महामारीको लागि राम्रोसँग तयार हुन पाठ पनि दिएको छ । उदाहरणका लागि राम्रो काम गर्ने देशहरू ती हुन् जहाँ महामारी अघि स्वस्थ जनसंख्या थियो ।

शिक्षाको नयाँ युग

कोभिडको समयमा विद्यालय बन्द हुँदा विश्वभरका बालबालिकाहरूमा नकारात्मक प्रभाव परेको छ । इन्टर–अमेरिकन डेभलपमेन्ट बैंक (आइडिबी)का शिक्षा विभाग प्रमुख मर्सिडिज माटेओका अनुसार प्राथमिक र माध्यमिक तहमा विद्यालय छोड्ने दर नाटकीय रूपमा बढेको छ र सिकाइमा ढिलाइ भइरहेको छ । यो महामारीको सबैभन्दा गहिरो घाउमध्ये एक हो । यसको बावजुद म्याटियोले शिक्षा क्षेत्रमा सकारात्मक परिवर्तनहरू देख्छन् ।

‘२१ औं शताब्दीमा शिक्षाको बहसलाई अगाडि बढाउनु र शिक्षा प्रणालीमा पुनर्विचार गर्नुले धेरै सकारात्मक प्रभाव पारेको छ,’ उनले बीबीसीलाई भने, ‘महामारीको समयमा यो स्पष्ट भयो कि शिक्षा क्षेत्र सबैभन्दा कम डिजिटल भएको क्षेत्रमध्ये एक हो । यसमा परिवर्तन गर्न धेरै कठिनाइहरू थिए तर कोभिडले यसलाई लचिलो र हाइब्रिड बन्न बाध्य पार्यो ।’

कोभिडले गर्दा कक्षा कोठाबाट मात्र पढ्नुपर्छ भन्ने धारणामा परिवर्तन आएको छ । कोभिडको समयमा विद्यालयहरू तीव्र गतिमा बन्द हुँदा धेरै देशहरूमा राजनीतिक एजेन्डाभन्दा माथि शिक्षालाई ल्याइयो । महामारीले समाजमा विद्यालयको भूमिकाको बारेमा पनि ठूलो चेतना जगायो ।

रोजगारी सबैभन्दा बढी प्रभावित

कोभिड महामारीको सबैभन्दा गम्भीर प्रभाव प्रत्यक्ष रूपमा युवा र महिलाहरूको रोजगारीमा पर्यो । महामारीका कारण रोजगारीका अवसरहरू घटे र गरिबी बढ्यो । यो अहिले विश्व अर्थतन्त्रको लागि सबैभन्दा ठूलो चुनौतीमध्ये एक हो । अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनको ल्याटिन अमेरिका र क्यारिबियन क्षेत्रको क्षेत्रीय कार्यालयका श्रम अर्थशास्त्र विज्ञ गेर्सन मार्टिनेज भन्छन्, ’महामारीको समयमा बिदाले देशहरूलाई मन्दीबाट बच्न प्रभावकारी रूपमा मद्दत गर्यो । यी रणनीतिहरूले आर्थिक पुनप्र्राप्तिलाई तीव्र बनाएकोमा कुनै शंका छैन ।’

रोजगारीमा तीव्र सुधार भए पनि आइएलओले हालैको एक प्रतिवेदनमा भूराजनीतिक तनाव, जलवायु परिवर्तन र बढ्दो राष्ट्रिय ऋण जस्ता आर्थिक दबाबका कारण यो सुधार सुस्त हुँदै गएको चेतावनी दिएको छ । कोभिडको समयमा रिमोट र हाइब्रिड कामतर्फको परिवर्तन स्पष्ट देखियो । कार्यालयको काममा फर्कन दबाबका बाबजुद धेरै विश्वव्यापी कम्पनीहरूले हाइब्रिड कार्यस्थलको फाइदा उठाइरहेका छन् ।

धेरै सरकारले कार्यालय बाहिरबाट काम गर्ने कानुन पनि बनाएका छन् । उदाहरणका लागि आयरल्याण्ड र फ्रान्सजस्ता देशहरूले यसमा लचिलोपन ल्याउन कानुन नै बनाएका छन् । प्राविधिक क्रान्तिले उत्पादकत्व द्रुत रूपमा बढाउने सुनौलो अवसर पनि ल्याएको छ । उदाहरणका लागि विभिन्न उद्योगहरूमा एआईको तीव्र प्रयोग ।

मानसिक स्वास्थ्य प्राथमिकतामा

यो महामारीले अनिश्चितता, एक्लोपन, डर र पीडाको बीचमा सम्पूर्ण संसारलाई पीडादायी कारागारमा परिणत गरिदियो । विश्व स्वास्थ्य संगठन र पान अमेरिकन स्वास्थ्य संगठन (एब्ज्इ) जस्ता संस्थाहरूले महामारीपछि डिप्रेसन, चिन्ता विकार र आत्महत्या गर्ने व्यवहार र विचारहरूको व्यापकतामा वृद्धिको बारेमा व्यापक अध्ययन गरेका छन् ।

‘महामारीले हाम्रो भावनात्मक स्मरण शक्ति र हामीले सम्बन्ध बनाउने तरिकालाई असर गरेको छ । यद्यपि, यो पीडाको मात्र नभई सिक्ने पनि एउटा महत्वपूर्ण मोड भएको छ,’ चिन्ता, तनाव र डिप्रेसन विशेषज्ञ लौरा रोजास–मार्कोस भन्छिन्, ‘अब हामी आफ्नो मानसिक स्वास्थ्यको हेरचाह गर्नुको महत्त्वप्रति बढी सचेत भएका छौं । यो शरीरबाट अलग छैन, पूर्ण रूपमा जोडिएको छ ।’ उनका अनुसार कोभिडको समयमा मानिसहरूले आफ्नो जीवनलाई फर्केर हेर्ने अवसर पाए ।

उनी थप्छिन्, ‘उनीहरूले आफ्नो वा वातावरणको अस्तित्वलाई हल्का रूपमा नलिन पनि सिके ।’ बीबीसी वल्र्ड सर्भिसले ग्लोबस्क्यान मार्फत ३० देशमा गरेको २०२२ को सर्वेक्षण अध्ययनले पत्ता लगायो कि एक तिहाइ मानिसहरूले महामारीअघिको भन्दा अहिले राम्रो महसुस गरिरहेका छन् । यीमध्ये धेरैले परिवारसँग बढी समय बिताएको, समुदाय र प्रकृतिसँग राम्रो सम्बन्ध रहेको र आफ्नो समग्र प्राथमिकताहरूको बारेमा स्पष्ट महसुस गरेको बताएका छन् । यी परिवर्तनहरूले व्यापक सकारात्मक प्रभाव पारेका छन् ।

यो संकटले मनोवैज्ञानिकहरूले उपचार प्रदान गर्ने तरिकामा दिगो र क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्यायो । यसमा भिडियो कलिङलाई व्यापक रूपमा अपनाइएको छ । यो लचिलोपनले चिकित्सकहरूलाई युद्धको बीचमा रहेका युक्रेनी सैनिकहरू वा दुर्गम क्षेत्रमा बस्ने ग्राहकहरूसम्म पुग्न अनुमति दिएको छ । महामारीले हामीलाई लचिलोपन र मानवीय करुणाको बारेमा सोच्न बाध्य बनायो । रोजास–मार्कोका अनुसार यो हाम्रो प्रकृतिको मूल कुरा हो । उनी थप्छिन्, ‘त्रासदीको बीचमा पनि एकताको संकेत एउटा उज्ज्वल क्षणको रुपमा रह्यो ।’