भीष्मराज ओझा । काठमाडौं । हिमाली भेगका जनताको २५ प्रतिशत आयआर्जनको स्रोतका रुपमा रहेको बहुमूल्य जडीबुटी यार्सागुम्बा सरकारको प्राथमिकतामा भने पर्न सकेको देखिँदैन । नेपालमा पछिल्लो दुई दशकयता यार्सागुम्बाको व्यावसायिक रुपमा संकलन तथा ओसारपसार हँुदै आए पनि सरकारले यसमा अझै स्पष्ट नीति र कानूनको व्यवस्था गर्न सकेको छैन ।
यार्सागुम्बा हाल हिमाली भेगका झण्डै दुई दर्जन जिल्लाका हजारौँ मानिसको आम्दानीको राम्रो स्रोतका रुपमा स्थापित हुँदै गएको छ । यार्सागुम्बा संकलनका समयमा त्यस क्षेत्रका पूरै परिवार नै संकलन कार्यमा संलग्न हुने गरेका छन् । सरकारले हाल यार्सागुम्बामा प्रतिकेजी रु २५ हजार राजश्व लिने गरेको छ ।
आर्थिक वर्ष २०७२/७३ मा डोल्पामा २४५ केजी, रुकुममा ३५ केजी र बझाङमा ३३८ केजी यार्सागुम्बा संकलन भएको वन विभागको तथ्यांक छ । त्यस्तै अपिनाम्पा संरक्षण क्षेत्रबाट ८५० केजी र शे–फोक्सुण्डो राष्ट्रिय निकुञ्जबाट ७५ केजी यार्सागुम्बा संकलन भएको राष्ट्रिज निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षण विभागले जनाएको छ ।

यार्सागुम्बाको अवैध कारोबार बढ्दो
मुलुकभर हाल वार्षिक करीब दुई हजार केजीको हाराहारीमा यार्सागुम्बा वैध बाटोबाट विभिन्न मुलुक निकासी हुने गरेको छ । यद्यपि अवैध बाटोबाट हुने निकासीसमेत जोड्दा वार्षिक पाँच हजार केजी उत्पादन हुने गरेको यस क्षेत्रका जानकारको अनुमान छ ।
यार्सागुम्बाको राजश्व छल्न हिमाली जिल्लाका सीमाबाट तिब्बतमा अवैधरुपमा ठूलो परिणाममा यसको चोरी निकासी हुने गरेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा हाल यार्सागुम्बा प्रतिकेजी रु २० देखि २५ लाख मूल्यसम्म बिक्री हुने गरेको बताइन्छ । यस हिसाबले नेपालबाट कूल रु एक अर्बभन्दा बढी मूल्यको यार्सागुम्बा संकलन र ओसारपसार हुने गरेको छ ।
विसं २०६४ देखि ०६८ सम्म डोल्पाको जिल्ला वन अधिकृत रहिसकेका राजु क्षेत्री यार्सागुम्बा संकलन गर्ने अनियन्त्रित विधि र अनावश्यक भिडले गर्दा अन्य प्रजातिका वनस्पतिको विनाश र त्यस क्षेत्रमा प्रदूषण बढेर यार्सागुम्बा उत्पादनमा नकारात्मक असर पुग्ने बताउँछन् । यार्सागुम्बा कारोबार र राजश्वका दृष्टिले अन्य जडीबुटीको तुलनामा निकै महत्वपूर्ण भएकाले सरकारले तत्काल स्पष्ट नीति ल्याई कार्यान्वयन गर्नुपर्ने क्षेत्रीको सुझाव छ ।
वन तथा वातावरण मन्त्रालयले भने यार्सागुम्बा संकलन तथा ओसारपसार व्यवस्थापनका लागि वन ऐन, नियमावली र निर्दे्शिकामा व्यवस्था गरेको जनाएको छ । अवैध ओसारपसार नियन्त्रणका लागि मन्त्रालयले सुरक्षा संयन्त्रसँग समन्वय गर्नुका साथै सीमा क्षेत्रमा समेत द्विपक्षीय छलफल र बैठकमा आवश्यक पहल गर्ने गरेको प्रवक्ता धनञ्जय पौडेलले बताउँछन् ।

के हो यार्सागुम्बा ?
नेपालमा पाइने ७०० भन्दा बढी औषधिजन्य जडीबुटीमध्ये यार्सागुम्बा सबैभन्दा मूल्यवान छ । यो जुडीबुटी विगत दुई शताब्दीदेखि चिनियाँको दैनिक औषधि उपचारमा प्रयोग हँुदै आए पनि नेपाली मानसपटलमा भने दुई दशकअघिमात्र परिचित हुन आएको देखिन्छ ।
हाल नेपालका डोल्पा, दार्चुला, जुम्ला, हुम्ला, मुगु, कालीकोट, बझाङ, बाजुरा, जाजरकोट, रुकुम, रोल्पा, बागलुङ, म्याग्दी, मुस्ताङ, मनाङ, लमजुङ, गोर्खा, धादिङ, रसुवा, सिन्धुपलाञ्चोक, दोलखा, रामेछाप, सोलुखुम्बु, संखुवासभा र ताप्लेजुङ गरी २५ जिल्लाका उच्च क्षेत्रमा यार्सागुम्बा उत्पादन हुने देखिन्छ ।
यद्यपि डोल्पा, दार्चुला, रुकुम र बझाङ यार्सागुम्बा उत्पादन र गुणस्तरका हिसाबले महत्वपूर्ण रहेको विज्ञ क्षेत्री बताउनुहुन्छ । उनका अनुसार कानूनीरुपमा डोल्पा, दार्चुला, जुम्ला, मुगु, सिन्धुपलाञ्चोक, रुकुम, धादिङ, जाजरकोट र बझाङ गरी नौ जिल्लाबाट मात्र व्यावसायिक संकलन भएको देखिन्छ ।
आव २०५८/५९ मा ३.१ केजी संकलन तथा निकासी भएकोमा क्रमिक रुपमा बढ्दै गएको छ । संसारभरि यार्सागुम्बाका ५०० भन्दा बढी प्रजाति रेकर्ड गरिएका छन् भने नेपालमा हालसम्म यार्सागुम्बाका ११ प्रजाति पहिचान भएको विभागले जनाएको छ । यार्सागुम्बा एक प्रकारको हेपियालिडिइ परिवारको लेपिडोप्टेरा वर्गको लार्भा किरालाई संक्रमित गरेर उम्रने परजीवी ढुसी हो ।

कहाँ पाइन्छ यार्सागुम्बा
नेपालमा यार्सागुम्बा वर्षमा छ महिना हिउँले ढाकिने तीन हजार ९०० मिटरदेखि पाँच हजार १०० मिटरसम्मका हिमाली घाँसे मैदान (पाटन) मा पाइन्छ । यसको प्रयोग खासगरी दम, क्षयरोग, लहरेखाकी, किड्नी, फोक्सो, नपुसंकता, रक्तचापसम्बन्धी रोगको उपचार, थकान घटाउने, शरीरको रोगसँग लड्ने क्षमतामा विकास, अनियमित रक्तस्राव रोक्नका लागि भएको पाइन्छ ।
विसं २०५८ सम्म यार्सागुम्बाको संकलन, ओसारपसार तथा प्रयोगमा पूर्ण प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । तर यसको उत्पादन र व्यवसायीकर्ताको महत्वलाई बुझेर नेपाल राजपत्र २०५८ पुस १६ गते अनुसार वन नियमावलीमा संशोधन गरी यार्सागुम्बा संकलन, ओसारपसार र प्रयोगमा फुकुवा गरिएको हो ।
यार्सागुम्बाको दिगो व्यवस्थापनका लागि कूल उत्पादन हुनसक्ने परिणामको ८० प्रतिशत मात्र संकलन गर्नु उपयुक्त हुने हालसम्मको अध्ययन र संकलनको अनुभवले देखाएको छ । चीन, हङकङ, मलेशिया, जापान यसको मुख्य बजार केन्द्र हो ।
यार्सागुम्बाको महत्वलाई मध्यनजर गरी नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि महाशाखा (नास्ट)ले पहिलो पटक विस्तृत अध्ययन शुरु गरेको छ । नास्टले यार्सागुम्बाका प्रकार, अवस्था, गुणस्तरलगायत विषयमा अनुसन्धानका लागि तीन जना वैज्ञानिकको टोली बनाएको छ ।
टोलीमा डा जयकान्त राउत, डा रामचन्द्र पौडेल र डा लोकरञ्जन भट्ट रहेका छन् । टोलीले हाल अध्ययन, अनुसन्धान, स्थलगत तथा सम्बन्धित समुदायसँग यार्सागुम्बाका बारेमा छलफल तथा जानकारी लिने कार्य गरिरहेको डा भट्टले बताए । रासस