‘गाउँ गाउँजस्तो छैन, शहर शहरजस्तो छैन
क–कसले के–के गर्दिए कुन्नी, आफू जन्मिएको ठाउँ नै चिनिँदैन ।’

कवि हेम हमालको कवितामा भनिएझैँ तीव्ररूपमा भइरहेको बसाइसराइ र वैदेशिक रोजगारीप्रतिको बढ्दो आकर्षणका कारण ग्रामीण सौन्दर्य रित्तिँदै जाँदा गाउँगाउँजस्ता रहेनन् भने शहर पनि वर्णशङ्कर हुँदै जान थालेको छ । रुमका चिल्ला ढुङ्गाले छाएर चिटिक्कै पारिएका छाना । टुनी र सल्लाका काठले बारेर चिटिक्कै पारिएका बार्दली ।

तीन–चार हल गोरु नारेर दाइँ हाल्न मिल्ने ठूलो आँगन । आँगनकै छेउमा बाह्रैमास पानी झरिरहने धारो । घरको नजिकै धन्सारसहितको गोठ । वरिपरि खेतबारीको हरियाली । उत्तरतिर हेर्दा मुसुक्क मुस्कुराएजस्ता देखिने धौलागिरि हिमशृङ्खला । हेर्दै रहरलाग्दो म्याग्दीको मालिका गाउँपालिका–२ मा पर्ने रुम गाउँको यो सौन्दर्य अहिले बसाइसराइका कारण एक्लिँदै जान थालेको छ ।

गाउँमा घरहरू त छन् तर, घरमा बस्ने मानिसहरू छैनन् । बस्ती पातलिँदै जान थालेको छ । भिरपहरा र खोलाहरू छिचोल्दै गाउँमै सडक पुगेको छ । सुविधा थपिएका छन् । विद्यालय, स्वास्थ्यचौकीदेखि लिएर खानेपानी र सिँचाइको राम्रो सुविधा भए पनि मानिसहरू थप सुविधाको खोजीमा सहरबजार र तराईतिर जानेक्रम भने नरोकिएको मालिका गाउँपालिकाका पूर्वअध्यक्ष श्रीप्रसाद रोका बताउँछन् ।

रुम मात्रै होइन, आफ्नै रीतिथिति र जीवनशैलीमा रमाएको जिल्लाका दर्जनौँ गाउँ पछिल्लो समय बसाइसराइका कारण उजाडिँदै जान थालेका छन् । एक दशकअघिसम्म बाक्लो बस्ती भएका गाउँ बढ्दो बसाइसराइले पातलिँदै गएका छन् । अहिले अवस्था पूरै फेरिएको छ । मालिका, मङ्गला र बेनी नगरपालिका विभिन्न बस्तीबाट सबैभन्दा बढी बसाइसराइ भएको छ ।

कतिपय गाउँमा त केही समस्या आइहाले हारगुहार गर्दा सुन्ने र सहयोग गर्ने छिमेकीसमेत नपाइने अवस्था सिर्जना भएको छ । गाउँघरमा कसैको घरमा कुनै घटना भयो भने पनि थाहा पाउने र आडभरोस दिने मानिस छैन । जिल्लाका ग्रामीण भेगहरूमा पुग्दा बाक्ला घरहरू त देखिन्छन् तर घरमा बस्ने मानिसहरू भेटिँदैनन् । ताल्चा लगाइएको घरको ढोका अगाडिको पिँढी र आगनमा झार उम्रिएको छ ।

प्लास्टिकले ओत दिएर घर अड्याइएको छ । घरहरूमा भेटिएका केही थान मानिसहरू पनि उमेरले ज्येष्ठ नागरिकहरू नै थिए । रित्तिएका घरहरूका खेतबारी पनि बाँझा छन् । अगेनीमा ऐँजेरु पलाएको छ । पछिल्लो आमनिर्वाचनमा कुल मतको ४३ प्रतिशत मात्र खसेको बेनी नगरपालिका– ३, तोराखेत गाउँको अवस्था पनि यस्तै छ । क्षत्री र दलित समुदायको मिश्रित बसाई रहेको यो गाउँ पहिराका कारण पनि उजाडिएको छ ।

एक दशकअघिसम्म २१७ धरधुरी रहेको यो गाउँमा अहिले ३९ घर परिवारको मात्र बसोबास रहेको र अरु सबै बसाइसराइ गरी अन्यत्र गइसकेको स्थानीय अगुवा डिलबहादुर सापकोटाले बताए । गाउँघर रित्तिँदै जाने सिलसिला रुम र तोराखेतको मात्र होइन, जिल्लाका अधिकांश बस्तीहरूको यो साझा समस्या हो । जिल्लाको पश्चिमी क्षेत्रका वडाहरूमा बर्सेनि सयौँ परिवारले गाउँ छोड्ने गरेका छन् ।

गाउँमा उत्पादनमुखी काममा लाग्नुभन्दा घरमुलीको जागिरको पैसाले शहरको बसाइमा रमाउनेको सङ्ख्या अधिक देखिन्छ । उता शिक्षा र स्वास्थ्य सेवा गाउँघरमा उपयुक्त नपाएका कारण पनि ग्रामीण समुदायको बसाइ रित्तिँदै गएको देखिन्छ । शहर केन्द्रित बसाइ पछिल्लो दुई दशकदेखि बढेर गएको हो । पचासको दशकमा देशमा सुरु भएको सशस्त्र ‘जनयुद्ध’ले धेरै गाउँका मानिसहरू सदरमुकाम र बजार क्षेत्रमा झरे ।

युद्ध सकिएको साठीको दशकमा यो क्रम रोकिने विश्वास थियो तर बसाइसराइ रोकिएन । पछिल्लो राजनीतिक मुद्दा पनि बसाइसराइ रोक्नुपर्छ भन्ने भएको छ । निर्वाचनका बेलामा म्याग्दीका प्रतिनिधिसभा सांसद खमबहादुर शेरपुंजा (खम्वीर)ले पनि गाउँको बसाइसराइँ रोक्ने योजना सार्वजनिक गरे । उनले गाउँमा मोटरबाटो निर्माण भएको, घरघरमा खानेपानी र अन्य पूर्वाधार बन्दै गरेको भए पनि गाउँका बस्ती रित्तिएकोमा चिन्ता व्यक्त गरे ।

एक दशकअघि ५२ घरधुरी भएको बेनी नगरपालिका–२, गौश्वारा गाउँमा अहिले २२ घरधुरी मात्रै छन् । त्यसैगरी २१७ घरधुरी भएको उपल्लो ज्यामरुककोट क्षेत्रबाट ६२ परिवारले बसाइँ सरेको बेनी नगरपािलका–२ का वडाध्यक्ष यामबहादुर कार्कीले बताए । उनले पाँच वर्षमा ४६ बढी परिवारले बसाइँ सरेको जानकारी दिए । गाउँमा विकासले विस्तारै गति लिँदै गरे पनि बसाइँ सर्नेको सङ्ख्यामा भने कमी आउन नसकेको उनको भनाइ छ ।

गाउँमा समस्या पर्दा सहयोग गर्ने छिमेकीसमेत पाइन छाडेको मालिका गाउँपालिका–५ देविस्थानका ६४ वर्षीय शेरबहादुर बुढाले बताए । बसाइँ सरेर जाने क्रमले गाउँमा विकास निर्माणको काम गर्नसमेत समस्या हुने गरेको उनको भनाइ छ । म्याग्दीबाट प्रायः काठमाडौं, पोखरा, चितवन लगायतका सहरी क्षेत्रमा बसाइँ सर्ने गरेका छन् । गुणस्तरीय शिक्षा, स्वास्थ्य सेवा, रोजगारी, लगानी, उद्योग व्यवसाय, सुरक्षा, सामाजिक सम्बन्ध र समानता खोज्दै तराई झर्ने क्रम तीव्र बन्दै जाँदा ग्रामीण भेगका बस्ती शून्य बन्दै गएका छन् ।

सङ्घीयता कार्यान्वयनमा आएसँगै सेवा र सुविधा खोज्दै गाउँबाट शहर झर्ने क्रम रोकिने अपेक्षा गरिएको थियो । तर गाउँमा रोजगारी, शिक्षा, स्वास्थ्य र अन्य आधारभूत सेवा थपिदै गए पनि बसाइसराइ घट्नुको साटो बढिरहेकोमा स्थानीय जनप्रतिनिधिहरूले समेत चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । बढ्दो बसाइसराइले गाउँघर खाली बन्दै गएका छन् । बस्ती पातलिँदा असुरक्षा बढ्दै गएको रघुगङ्गा गाउँपालिकाका प्रमुख भवबहादुर भण्डारीले बताए ।

प्रायः छोराहरू वैदेशिक रोजगारीमा जाने र पैसा कमाएपछि सपरिवार शहर झर्ने गरेको उनको भनाइ छ । ‘कतिपयले गाउँमा भएको घर, खेतबारी बेचेर शहर झरेका छन् भने केहीले खेतबारी बाँझै छोडेर शहर झरेका छन्,’ भण्डारीले भने, ‘आमाबुवा पनि छोराछोरीकै साथ लागेर शहर झर्ने क्रम बढ्दा गाउँका खेतीयोग्य जमिन जङ्गलमा परिणत हुँदै गएका छन् ।’ अहिले जिल्लाबाहिर मात्र नभई जिल्लाभित्रै पनि गाउँ छोडेर बजार क्षेत्रमा बसाइँ सर्ने क्रम बढ्दो छ ।

जिल्लाका प्रमुख व्यापारिक केन्द्र सदरमुकाम बेनी, दरबाङ, गलेश्वर, पोखरेबगर, बाबियाचौर लगायतका बजार क्षेत्रमा जनघनत्व बढ्दै गएको छ । द्वन्द्व, झैझगडा, जङ्गली जनावरको आतङ्क लगायतका कारण वर्षौं पहिलेदेखि सुरु भएको बसाइसराइ गाउँगाउँमा सडक, बत्ती, खानेपानी पुग्दा पनि नरोकिएको बेनी नगरपालिका–२, बगरफाँटका ८६ वर्षीय बेदप्रसाद उपाध्यायले बताए । अहिले गाउँमा सुन्दर प्रकृति, आवश्यक विकास र थुप्रै अवसर सबै छन् ।

छैनन् त केवल प्रकृति, विकास र अवसरलाई सदुपयोग गर्ने युवा । ‘युवा नहुँदा गाउँ, गाउँघरजस्तो लाग्दैन । गाउँले, गाउँले जस्ता देखिदैनन्,’ आफ्ना २६ वर्षीय छोरालाई विदेश जानबाट रोकेर गाउँमै कृषिकर्ममा लगाएका ज्यामरुककोटका चन्द्रबहादुर कार्कीले भने । उनका अनुसार मुलुकमा आएको ठूलो परिर्वतनसँगै गाउँलेका रहर र सपनामा पनि परिवर्तन आएको छ । केटाकेटी १० कक्षा पास गरेपछि शहर पस्छन् । १२ पास गरे परदेशी बन्छन् ।

विदेश जान गाउँमा होड चल्छ । गाउँमा रहेका अवसरहरूप्रति त कसैको आँखै लाग्दैन । म्याग्दीमा केही समययता विदेशबाट फर्केर गाउँमै उद्यम गर्ने युवाहरूको सङ्ख्या बढ्दै गए पनि विदेश नै नगई गाउँमै अवसरहरूको खोजी गर्ने युवा भने नगण्य मात्रामा छन् । ‘स्कुले बालबालिकादेखि लिएर ४५ वर्षीय वयष्क व्यक्तिले समेत विदेशकै चाहना राखेको हुन्छ,’ बुद्ध एकेडेमीका शिक्षक प्रेम शाहीले भने, ‘कक्षामा बालबालिकालाई भविष्यमा तिमी के बन्ने चाहना राखेका छौँ भनेर सोध्ने हो भने धेरैको मुखबाट ‘लाहुरे’ शब्द फुत्त निस्कन्छ ।’

युवाहरूमा सकेसम्म युरोप, अमेरिकामा बस्ने नसके खाडी मुलुकमै गएर भए पनि केही कमाएर फर्कने भन्ने मानसिकताले गर्दा गाउँमा रहेका रोजगार र आयआर्जनका अवसर र सम्भावनाहरू ओझेलमा परेको छ । रोजगारीका लागि विदेश पसेका युवाबाट म्याग्दीमा वार्षिक ३ अर्बको हाराहारीमा रेमिट्यान्स भित्रिने गरेको बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको तथ्याङ्क छ ।

रेमिट्यान्सले पैसा त आयो तर पैसासँगै गाउँमा खुसी भने आउन सकेको छैन । छोराछोरीले विदेशमा कमाएको पैसाबाट किनिएका शहरका घर र घडेरीमा गाउँका वृद्धवृद्धाहरू बसाइँ सर्न मानेका छैनन् । गाउँको चिसो पानी, उर्बर माटो र त्यही माटोमा लडिबुडी खेलेर हुर्केको जवानी त्यति सजिलै बिर्सन उनीहरू तयार छैनन् । उनीहरूमा गाउँप्रतिको अगाध प्रेम अझै छ ।

बसाइसराइका कारण जनसङ्ख्या घट्यो

म्याग्दीमा वैदेशिक रोजगारीमा जाने, सेवा सुविधाका लागि ठूला शहर र जिल्ला बाहिर बसाइसराइँ गर्ने र कम बच्चा जन्माउने प्रवृत्तिका कारण १० वर्षअघिको तुलनामा जनसङ्ख्या घटेको पाइएको छ । केन्द्रीय तथ्याङ्क विभागले सार्वजनिक गरेको नेपालको जनगणना २०७८ को प्रारम्भिक नतिजाअनुसार २०६८ सालको तुलनामा ०.५४ प्रतिशतले म्याग्दीको जनसङ्ख्या घटेको हो ।

२०६८ को जनगणना अनुसार १ लाख १३ हजार ६४१ जना जनसङ्ख्या रहेको जिल्लामा २०७८ को प्रारम्भिक नतीजामा १ लाख ७ हजार ३७२ जना भएको जिल्ला जनजणना अधिकारी घनश्याम सापकोटाले जानकारी दिए । ‘म्याग्दीको जनसङ्ख्या घट्नुमा वैदेशिक रोजगार र बसाइसराइ नै प्रमुख कारण हो,’ सापकोटाले भने ।