रुबेलालाई जर्मन मिजल्स पनि भनिन्छ । भाइरस शरीरमा गएको छोटो समयमै शरीरमा देखिने रोग हो जसमा दादुराभन्दा ज्वरो कम हुन्छ र छालामा रातो बिबिराहरु आउँछन् । बिरामीमा एक पटक यसको संक्रमण भएमा प्राय फेरी यो रोग लाग्दैन । हाल नेपालमा यो रोग नियन्त्रणको अवस्थामा छ । नेपालमा २०१९ मा रुबेलाको रोगदर १.०४ प्रति १० लाख जनामा देखियो ।
२०७६ जेठ २० तदनुसार २०१९ जुन ३ देखि यो रोग नियन्त्रणमा आएको मानिएको छ । २०२२ को नोभेम्बर महिनायता दादुरा रुबेलाको बिरामी देखा परेको बाँके जिल्लामा १ जना र बर्दिया जिल्लामा २ जना गरि ३ जना शंकास्पद बालबालिकाहरुमा रगत जाँच गर्दा रुबेला देखा परेकोले यसबाट रोग लाग्न सक्ने जोखिममा रहेका बालबालिका र गर्भवती महिलाहरु र गर्भवती हुने योजना बनाएका महिलाहरुले सर्तकता अपनाउनु आवश्यक देखिन्छ ।
कारक जीब : रुबेला भाइरस (बिषाणु)
रोग सर्न सक्ने अवधि : १२ देखि २३ दिनसम्म हुन्छ । औसतमा १८ दिनसम्म (२ देखि ३ हप्ता) हुनसक्छ । यो रोग बालबालिका र वयस्कमा पनि देखिन्छ ।
बिरामीले अरुलाई रोग सार्ने समय : बिरामीमा रोगको लक्षण देखिनुभन्दा १ हप्ता अगाडिदेखि शरिरमा बिबिरा देखिएको १ हप्ता पछिसम्म अरुलाई रोग सार्दछ ।
सर्ने माध्यम
चिन्ह र लक्षणहरू
कन्जेनाइटल रुबेला सिन्ड्रोम
बालबालिकाहरुमा लाग्ने दादुरा रोग र गर्भबति अवस्थामा आमालाई संक्रमण गरि आमाबाट जन्मने बालबालिकामा जन्मजात बिकृतिहरु बाट बचाउनका लागी २ प्रकारको एन्टिजिन भएको यो खोपको प्रयोग गरिन्छ । नेपालमा सन १९८८ (बि.सं. २०४५–२०४६ बाट दादुरा खोप दिन सुरु गरिएको हो । सन २०१३ बाट दादुरा संग संगै रुबेला समेत मिसाई २ रोगबिरुद्ध एउटै खोप दिन थालियो ।
सन् २०१५ अघि बच्चाको उमेर ९ महिना पुग्दा १ मात्रा मात्र दिइने दादुरा रुबेला खोप १ मात्राको प्रभाबकारिता वा सुरक्षा दर ८५ प्रतिशत मात्र भएका कारण सन २०१५ देखि बच्चाको उमेर ९ महिना र १५ महिनामा १–१ मात्रा गरि २ मात्रा दादुराको खोप दिन थालियो । हामीले प्रयोग गर्ने दादुरा रुबेला खोप विश्व स्वास्थ्य संगठनबाट प्रिक्वालिफाइड प्रमाणित भएको हुनाले यो खोप सुरक्षित र रोग रोकथामका लागी प्रभाबकारी छ ।
खोपको किसिम – जिवित तर कमजोर पारिएको भाइरसबाट तयार भएको पाउडरको रुपमा उपलब्ध हुन्छ ।
दिनुपर्ने मात्रा – नियमित खोप सेवामार्फत २ पटक, ०.५ मि.लि. ।
खोप लगाउन नहुने अवस्था – अघिल्लो पटक खोप लगाउदा गम्भिर असर देखा परेको भएमा, एड्सको लक्षण भएमा ।
प्रतिकूल असर – ज्वरो, ५ देखि १२ दिनपछि बिमिरा देखिनु, मस्तिष्क ज्वरो वा स्नायु प्रणालीसँग सम्बन्धित गम्भीर असरहरु, एलर्जीबाट हुने कडा प्रतिक्रिया (जुन ज्यादै न्यून हुन्छ) आदि । यो खोप लगाएका करिव १० लाख बालबालिका मध्ये १ जनामा एनाफिलेक्सिस हुन सक्छ ।
सुई लगाउने स्थान र तरिका – बायाँ पाखुराको माथिल्लो छाला र मासुको बीच छालामूनि भागमा ४५ डिग्री कोणमा लगाउने ।
भण्डारण – २ डिग्रीदेखि ८ डिग्री सेल्सियसको बीचमा, यो तातोले बिग्रने खोप हो र सुर्यको प्रकाशले पनि यो खोपलाई काम नगर्ने बनाउँछ यो सामान्यतया यो खोप २ डिग्रीदेखि ८ डिग्री सेल्सियसको बीचमा राखिन्छ, यो खोप ३७ डिग्री सेन्टीग्रेडमा रह्यो भने १४ दिन, २५ डिग्री सेन्टीग्रेडमा रह्यो भने ९० दिन ५ डिग्री सेन्टीग्रेडमा रहयो भने ३ बर्ष बढिसम्म काम गर्न सक्छ त्यसैले यो खोपलाई केन्द्रिय खोप भण्डारबाट खोप लगाउने खोप केन्द्रसम्म पुरयाउँदासम्म २ डिग्रीदेखि ८ डिग्री सेल्सियसको तापक्रममा राख्नुपर्दछ र सुर्यको प्रत्यक्ष प्रकाशदेखि जोगाउनु पर्दछ ।
खोप प्रयोगको समय अबधि – घोलेको ६ घण्टा पश्चात् दादुरा–रुबेला खोप कदापि प्रयोग गर्नुहुँदैन । यो खोप खोलेको ६ घण्टापछि वा खोप सेसन सकिएपछि (यी दुई मध्ये जुन अवस्था पहिले आउँछ) यो खोप प्रयोग गर्नुहुँदैन ।
१) यदि बच्चा ९ महिना उमेरभन्दा पछि आएका छन् भने पहिलो भेटमा नै यो खोपको पहिलो मात्रा दिने दोश्रो मात्रा १५ महिनामा दिने ।
२) यदि बच्चा १५ महिनाभन्दा माथिको उमेरमा यो खोप लाउन आएका छन् तर पहिलो मात्रा लगाएका छैनन् भने ? पहिलो भेटमा नै यो खोपको पहिलो मात्रा दिने, दोश्रो मात्रा पहिलो मात्राको खोप लाएको ४ हप्तापछि दिने ।
३) नियमित खोपमा खोप छुट भएका २३ महिना सम्मको बालबालिकाहरु शुन्यखोप (कुनै पनि खोप नलाएको) भेटिएमा ?
४) यदि २४ महिनादेखि ५९ महिनासम्मको बालबालिकाहरु शुन्य खोप (कुनै खोप नलगाएको) भेटिएमा ?
दादुरा–रुबेलाबिरुद्धको खोप लगाइसकेपछि यो खोपले शरिरमा दादुरा–रुबेलाबिरुद्धको एन्टिबडि उत्पादन गर्न १४ दिनदेखि १ महिना लाग्दछ वा यो खोप लगाएको १ महिनापछि मात्र खोपले दादुरा हुनबाट बचाउँछ । बच्चाको उमेर ९ महिना र १५ महिनाको उमेरमा १–१ मात्रा गरि २ मात्रा दादुरा विरुद्धको खोप दिनु नै दादुराबाट बच्ने एकमात्र प्रभावकारी उपाय हो । नियमित खोप लगाउदा दादुरा खोप लगाउन छुट भएका बालबालिकाहरुमा समेत ५ बर्षको उमेरभित्र जुनसुकै समयमा आएमा पनि १ महिनाको फरकमा २ मात्रा खोप दिई पूर्ण खोप सेवा प्रदान गरिन्छ ।
दादुराको खोप १ मात्राको प्रभाबकारिता ८५ प्रतिशत र दोस्रो मात्रा समेत दिएमा रोगको रोकथाम गर्ने प्रभावकारीता दर ९५–९७ प्रतिशत हुने विभिन्न अनुसन्धानहरुले प्रमाणित गरेका छन् । दादुरा, रुवेला र जन्मजात रुवेला सिन्ड्रोमबाट सुरक्षित हुन दादुरा रुवेला खोप दिइन्छ । यो जिवित कमजोर भाइरसबाट बनाइएको हुन्छ । यो खोप ०.५ एमएल छाला र मासुको बीचमा छालामुनि दिइन्छ । कोभिड–१९ बिरुद्धको खोप लिएको १४ दिनभित्र र कोभिड–१९ खोप लिएको १४ दिनपछि सम्म दादुरा–रुबेलाबिरुद्धको खोप दिइँदैन । नियमित खोपमा २३ महिना मुनिका बालबालिकाहरुमा दादुरा–रुवेला खोप बच्चा जन्मेको ९ महिना र १५ महिनामा गरी २ पटक दिनुपर्छ ।
पहिले दादुरा–रुबेलाबिरुद्धको खोप लिएको बेला खोपको कारणले कडा प्रकारको प्रतिक्रिया भएको, अहिले दादुरा भएको बालबालिकामा, अन्य कुनै शिकिस्त बिरामी परेको अवस्थामा र एडसका बिरामीमा यो खोप दिइँदैन तथा एचआइभी मात्र भएको अवस्थामा यो खोप दिन सकिन्छ । (लेखक नरेशबावु श्रेष्ठ स्वास्थ्य कार्यालय बाँकेमा खोप कार्यक्रम फोकल पर्सनका रुपमा कार्यरत छन् ।)
नरेशबावु श्रेष्ठ । जनस्वास्थ्यकर्मी