दादुरा एक संक्रामक रोग हो जुन मिजल्स भाइरसको कारणले गर्दा हुन्छ । यो भाइरस प्यारा म्याक्सो समूह अन्तर्गत पर्दछ । यो रोग कुनै पनि उमेरको मानिसलाई हुन सक्ने भए पनि पाँच वर्षमुनिका बालबालिकामा विशेष देखिन्छ, र निकै संक्रामक हुनाले छिट्टै महामारीको रुप लिन सक्छ । दादुरा सामान्यतया प्रत्यक्ष सम्पर्क र हावामार्फत सर्दछ । भाइरसले श्वासप्रश्वास नलीमा संक्रमण गर्छ त्यसपछि शरीरभरी फैलिन्छ । यो भाइरस मानिसमा मात्र सर्छ हालसम्म अन्य जीवमा देखिएको छैन ।
दादुराको पहिलो लक्षण उच्च ज्वरो हो जुन भाइरसको सम्पर्कमा आएको १०–१२ दिनपछि सुरु हुन्छ र ४–७ दिनसम्म रहन्छ । ज्वरोसँगै रोगीको नाकबाट पानी बग्ने, खोकी लाग्ने र आँखा रातो हुने गर्छ । रोगीसँग सम्पर्कमा आएको १४ दिनपछि (औसत ४–२१ दिन) शरीरमा बिमिराहरू देखिन्छ । पहिलो चरणमा गालाभित्र सेतो दाग देखिन्छ । त्यसपछि कानको पछाडी हुँदै अनुहार, घाँटी गर्दै हात, खुट्टा र शरीरभरी फैलिन्छ ।
गम्भीर जटिलताहरू पाँच वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिका वा ३० वर्षमाथिका व्यक्तिहरूमा देखिन्छ । अन्धोपन, इन्सेफलाइटिस, पखाला, कानको संक्रमण गम्भीर श्वासप्रश्वासको संक्रमण दादुराका गम्भीर जटिलताहरूमा पर्दछन् । दादुरा भाइरसको कारणबाट हुने रोग भएकोले यसको बिशेष उपचार छैन । यो अवस्थामा विरामीमा देखा परेको चिन्ह लक्षणका आधारमा उपचार गरिन्छ ।
ज्वरोका लागि सिटामोल, पोषिलो खाने कुरा खुवाउने, रोग पत्तालागेको पहिलो र दोस्रो दिन गरि दुई मात्रा भिटामिन ए क्याप्सुल खुवाउनुपर्दछ । एक जना बिरामीले १२ देखि १८ जना बालबालिकालाई सार्न सक्दछ । त्यसैकारण बिरामीलाई अनिवार्यरुपमा अन्य बालबालिकासँगको सम्पर्कमा आउन नदिन आईसोलेसनमा राख्नुपर्दछ । बिरामीले मास्क प्रयोग गर्ने, हात धुने, ब्यक्तिगत सरसफाईमा ध्यान दिनुपर्दछ । तोकिएको उमेर, बच्चाको उमेर ९ महिना र १५ महिनाको उमेरमा १–१ मात्रा गरि दुई मात्रा दादुराविरुद्धको खोप दिनु नै दादुराबाट बच्ने एकमात्र प्रभावकारी उपाय हो ।
नियमित खोप लगाउँदा दादुरा खोप लगाउन छुट भएका बालबालिकाहरूमा समेत पाँच बर्षको उमेरभित्र जुनसुकै समयमा आएमा पनि एक महिनाको फरकमा दुई मात्रा खोप दिई पूर्ण खोप सेवा प्रदान गरिन्छ । दादुराको खोप एक मात्राको प्रभावकारिता ८५ प्रतिशत र दोस्रो मात्रासमेत दिएमा रोगको रोकथाम गर्ने प्रभावकारीता दर ९५–९७ प्रतिशत हुने विभिन्न अनुसन्धानहरूले प्रमाणित गरेका छन् । दादुरा, रुवेला र congenital रुवेला syndrome बाट सुरक्षित हुन दादुरा रुवेला खोप दिइन्छ ।
यो जिवित कमजोर भाइरसबाट बनाइएको हुन्छ । यो खोप ०.५ एमएल छाला र मासुको बीचमा दिइन्छ । कोभिड–१९ बिरुद्धको खोप लिएको १४ दिनभित्र र कोभिड–१९ खोप लिएको १४ दिनपछिसम्म दादुरा–रुबेलाबिरुद्धको खोप दिइँदैन । नियमित खोपमा २३ महिना मुनिका बालबालिकाहरूमा दादुरा–रुवेला खोप बच्चा जन्मेको ९ महिना र १५ महिनामा गरी दुई पटक दिनुपर्छ । यो खोप लगाएका करिव १० लाख बालबालिकामध्ये एक जनामा यो हुन सक्छ ।
पहिले दादुरा–रुबेलाबिरुद्धको खोप लिएको बेला खोपको कारणले कडा प्रकारको रियाक्सन भएको, अहिले दादुरा भएको बालबालिकामा, अन्य कुनै सिकिस्त बिरामी परेको अवस्थामा र एड्सका बिरामीमा यो खोप दिइँदैन तथा एचआइभी मात्र भएको अवस्थामा यो खोप दिन सकिन्छ ।
रोगलाई रोकथामका लागि खोपको बिकास भएका रोगहरू मध्य पर्ने हुनाले दादुरा खोपबाट रोकथाम गर्न सकिने रोग अन्तरगत पर्दछ । दादुरा रोग रोकथामका लागी बालबालिकाको पोषण स्थितिमा सुधार गर्नु, रोगी व्यक्तीको सम्पर्कमा नआउनु, भिटामिन ए क्याप्सुल बर्षमा २ पटक खुवाउनु पनि महत्वपूर्ण कुराहरू हुन तर यस रोगलाई रोकथामका लागी प्रभाबकारी खोपको विकास भईसकेकोले खोप यसको सबैभन्दा महत्वपूर्ण र अतिप्रभावकारी रोकथामको साधन हो ।
यसको खोप बच्चाको उमेर ९ महिना र १५ महिना हुँदा लगाइन्छ । पहिलो मात्राको प्रभाबकारीता वा सुरक्षा दर ८५ प्रतिशत वा १०० जना बालबालिकाहरूलाई खोप लगाएमा ८५ जना बालिका सुरक्षित हुन्छन । त्यस्तै १५ महिनाको उमेरमा दोस्रो मात्रा खोप लगाएमा ९५–९७ प्रतिशत खोप लगाएका बालबालिकाहरू दादुरा हुनबाट सुरक्षित हुन्छन । यसरी पहिलो खोप लगाएता पनि १५ प्रतिशत र दोस्रो मात्राको लगाएता पनि ३–५ प्रतिशत खोप लगाएका बालबालिकाहरूमा समेत दादुरा हुने सम्भावना हुन्छ ।
त्यस्तै १५ प्रतिशत जति खोप नलगाएका बालबालिकाहरू गरि यस प्रकारको कोहर्ट प्रत्येक बर्ष बढ्दै जाने हुनाले प्रत्येक ४–५ बर्षको फरकमा दादुराको महामारी देखिने गर्दछ । विश्व स्वास्थ्य संगठन तथा नेपाल सरकार, स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय दादुरा निवारण प्रोटोकल अनुसार कुनै समुदायमा २८ दिनभित्र पाँच वा पाँच जनाभन्दा बढि बिरामी देखा परेमा दादुरा महामारी भनिन्छ । त्यस्तै पाँच वटा शंकास्पद विरामीको शंकास्पद रगत सिरम जाँच गर्दा दुई जना बिरामीको नमुना जाँच मा दादुरा पोजेटिभ आएमा त्यो समुदाय वा त्यो समुदाय आसपासको क्षेत्रमा दादुराका चिन्हलक्षणहरू देखापरेमा स्वतः तिनिहरूलाई दादुराको बिरामीको रुपमा लिइन्छ ।
दादुराको महामारीपछि दादुरा नियन्त्रण भन्नाले दादुराको अन्तिम बिरामी देखिएदेखि दादुराको सबैभन्दा लामो सराई अवधी २१ देखि २३ दिनको ठिक दोब्बर अवधिसम्म कुनै नयाँ बिरामी देखा परेन भने त्यो महामारी फैलिएको क्षेत्रमा दादुरा नियन्त्रणमा आएको मानिन्छ ।
कुनै भौगोलिक क्षेत्र वा देशमा लगातार १२ महिनासम्म स्थानीय दादुराका बिरामी देखा नपर्ने र त्यसको निरन्तरता ३ बर्षसम्म बिरामी देखा नपरेको वा जिरो भएको अवस्थालाइ दादुरा निवारण भनिन्छ ।
पूर्णखोप भन्नाले राष्ट्रिय खोप तालिकामा समावेश भएका १५ महिना उमेरभित्रमा पाउनुपर्ने सबै खोपहरू, सबै बालबालिकाहरूले पूर्णरुपमा लिएको एवं पछि तालिकामा अन्य खोपहरू थप भएमा सो समेत लिएको अवस्थालाइ सम्झनुपर्दछ । हाल पूर्णखोप सुनिश्चितताको लागि १६ महिनादेखि २३ महिनासम्म उमेरको बालबालिकाहरूमा खोप अवस्थाको पहिचान र विश्लेषण गरिन्छ । नेपाल सरकारले राष्ट्रिय खोप तालिका अनुसार सवै बालबालिकाहरूले पूर्णखोप प्राप्त गरी विभिन्न रोगहरूबाट सुरक्षित हुन सकून् भन्ने अभिप्रायले पूर्णखोपको अवधारणा शुरु गरेकोे हो ।
नेपाल जनसांख्यिक स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०१६ अनुसार २१ प्रतिशत बालबालिकाहरूले पूर्णखोप प्राप्त नगरेको र १ प्रतिशत बालबालिकाहरूले कुनै पनि खोप सेवा प्राप्त नगरेका (खोप शुन्य अवस्था) पाइएको र एनडिएचएस २०२२ अनुसार २० प्रतिशत बालबालिकाहरूले पूर्णखोप प्राप्त नगरेको र ४ प्रतिशत बालबालिकाहरूले कुनै पनि खोप सेवा प्राप्त नगरेका (खोप शुन्य अवस्था) पाइएको तथा सन् २०१६ को तुलनामा शुन्य खोपको अवस्था १ प्रतिशतबाट बढेर ४ प्रतिशतमा रहेको देखिएको छ ।
नियमित खोप सेवाबाट बिभिन्न प्रयास गर्दागर्दै पनि पूर्णखोप प्राप्त गर्ने बच्चाको दर घट्दै गएको, विशेषगरि बसाइसराइ गर्ने, घुमन्ते फिरन्ते समुदाय, सुकुमबासी वस्ती, गरिव, अशिक्षित आमाहरूका बच्चाहरूमा खोपको उपभोग दर कम रहेको देखिनुको साथै घना वस्ती भएका शहरी क्षेत्र तथा तराईमा खोप उपभोग दरमा कमी देखिएको छ । पूर्ण खोप सुनिश्चिता कार्यक्रम २०६९ साल बाट सुरु भएको र २०७८–०७९ को आसार मसान्तसम्म नेपालका ७० जिल्लाहरू पूर्ण खोप जिल्ला घोषणा भैसकेको र बाँके जिल्लालाई २०७७ चैत्र ६ गते पूर्ण खोप जिल्ला घोषणा गरिएको थियो । जिल्ला पूर्ण खोप घोषणा भएको २१ महिनापछि दादुराको महामारी देखिएपछि पूर्ण खोप घोषणासँग सम्वन्धित प्रश्नहरू उब्जनु स्वभाविक हो ।
तर पछि हामीले पूर्णखोप घोषणा भएको दुई बर्ष पनि नभएको र सो घोषणापश्चातको समयमा पूर्ण खोप भएर सुरक्षित हुने बालबालिका समुह तीन बर्ष नौ महिना वा चार बर्षमुनिका बालबालिकाहरू पर्ने र अब हामी ६ महिनादेखि १५ बर्षमुनिका सबै बालबालिकालाई थप एक मात्रा दादुरा रुबेलाको खोप दिने अभियान सञ्चालन गर्ने कार्यले माघको १८ गतेसम्म हामीले सात स्थानीय तहका लक्षित जनसंख्या एक लाख ५४ हजार १३५ जनामा एक लाख ४१ हजार ५४३ जना अर्थात् ९१.८५ प्रतिशतलाई दादुरा रुबेलाबिरुद्धको खोप दिई ति बालबालिकालाई यो महामारी खोप लगाउने अबसरका रुपमा लिई आगामी दिनका लागी दादुरा रुबेला बाट सुरक्षित गर्नु पनि ठुलो उपलब्धीका रुपमा लिएका छौं ।
नेपाल सरकार, स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालय, परिवार कल्याण महाशाखाले दादुरा–रुबेला महामारी फैलिएको अवस्थामा सो रोगको प्रकोप फैलिन नदिन प्रकोप फैलिएको जिल्ला र वरीपरिका जिल्लाहरूमा प्रकोप फैलिन नदिन र नियन्त्रण गर्नका लागी राष्ट्रिय खोप कार्यक्रम अन्तरगत दादुरा–रुबेला प्रकोप नियन्त्रण र ब्यवस्थापनको लागि कार्यक्रम संचालन निर्देशिका, २०७७ तयार गरेको छ ।
सो निर्देशिका अनुसार दादुरा रोगको महामारी देखिएको जिल्ला वा भौगोलिक क्षेत्र र त्यहाँबाट मानिस आवातजावात गर्ने सँगै जोडिएको जिल्ला वा बस्तीहरूमा समेत रोग फैलिन नदिन महामारी पछिको प्रतिकार्य खोप अभियान सञ्चालन गरिन्छ । सामान्यतया यो बिशेष थप खोप अभियान सञ्चालन गर्दा लक्षित समूह निर्धारण गरिन्छ ।
जसमा यदि महामारीको समयमा बिरामीहरू ९ महिनामाथिको देखिएमा उमेर समुह ९ महिनादेखि १५ बर्षमुनिका बालबालिकाहरूलाई सो अभियानमार्फत दादुरा–रुबेलाबिरुद्धको खोप थप एक मात्रा दिइन्छ भने यदि महामारीको समयमा नौं महिनामुनिका बालबालिकाहरूमा समेत दादुराको प्रकोप देखिएको भएमा उमेर समुह ६ महिनादेखि १५ बर्ष मुनिका बालबालिकाहरूलाई सो अभियानमार्फत दादुरा–रुबेलाबिरुद्धको खोपको थप एक मात्रा दिइन्छ
सन २०२३ सालको अन्तसम्ममा नेपाल सरकारले दादुरा रोग निवारण गर्ने लक्ष्य लिएकोमा सन २०२३ को सुरुआत अर्थात २०२३ सुरुआत अर्थात २०२२ डिसम्बरको २७ तारिख अर्थात पौषको १२ गते सर्ब प्रथम बाँके जिल्लाको नेपालगन्ज उपमहानगरपालिकाको वडा नं.७ डिएसपी रोडको एकै परिवारका पाँच जना बच्चाहरूमा दादुराको बिरामी देखापर्यो । ति बालबालिकाको रगत सिरम जाँच पश्चात राष्ट्रिय जनस्वास्थ्य प्रयोगशाला, टेकु काठमाडौंले चार जना बिरामीहरूमा दादुरा रहेको पुष्टि भयो ।
२०७९ माघको १८ गते सम्ममा नेपालगन्जका १९ वडा २१३ जना, खजुराका ४ वटा वडामा २१ जना, कोहलपुर नगरपालिकाका ५ वटा वडामा ९ जना, नरैनापुर गाउँपालिकाका ३ वटा वडामा ४१ जना, डुडुवा गाउँपालिकाको १ वडामा १८ जना, राप्तीसोनारीको ३ वटा वडामा ७ जना गरि बाँके जिल्लाका ६ स्थानीय तह ३५ वटा वडामा ३०९ जना बिरामीहरू देखा परेका छन्, जसमा २९८ जना बिरामी निको भइसकेका छन् ।
यसबीचमा १ जना ३१ महिने बालकको मृत्यु भएको छ भने १० जना बिरामीहरू सामान्य रुपमा घरमै आईसोलेसनमा रहि उपचारमा हुनु हुन्छ । दादुरा रोग नियन्त्रणका महामारी प्रतिकार्य खोप अभियान पौष २२ गते देखि यता बाँके जिल्लाका दादुरा प्रकोप भएका नेपालगन्ज, खजुरा, नरैनापुर, डुडुवा स्थानीय तहमा शुरु गरि ती सात स्थानीय तहका एक लाख ५४ हजार १३५ जना बालबालिकाहरूलाई दादुरा–रुबेला खोप दिने लक्ष लिएकोमा माघ १८ गते सम्म एक लाख ४१ हजार ५४३ जना ९१.८५ प्रतिशत बालबालिकाले दादुरा रुबेलाबिरुद्धको खोप लिएको स्वास्थ्य कार्यालय, बाँकेको तथ्याङ्कले देखाउँछ ।
नेपाल जनसांङ्ख्कि स्वास्थ्य सर्भेक्षण २०२२ ले २०१६ भन्दा ३ प्रतिशत बढि वा ४ प्रतिशत बालबालिकाहरूले कुनै खोप नलगाएको र १६ प्रतिशतले पूर्ण खोप नपाएको तथ्याङ्क भरखरै मात्र सार्बजनिक गरेको छ । अहिलेको मुख्य चुनौति भनेकै खोप नै नपाएका ४ प्रतिशत र खोप लगाउन सुरु गरेका तर, पुरै मात्रामा खोप लिन छुट भएका बाँकी १६ प्रतिशत बालबालिकाहरूलाई खोप सेवामा ल्याई सबै बालबालिकाहरूलाई खोपजन्य रोग लाग्नबाट सुरक्षित गर्नु हो । यसका लागि राष्ट्रिय स्वास्थ्य निति, मापदण्डभित्र रहेर साधन स्रोतको बिनियोजन, परिचालन गरि स्वास्थ्यकर्मीबाट आफ्नो कार्य क्षेत्रभित्रका पाँच बर्षमुनिका कुनै पनि बालबालिकालाई नछुटाई पाउनुपर्ने सबै खोप अनिवार्यरुपमा दिइनु अत्यावश्यक छ ।
नरेशबाबु श्रेष्ठ । खोप फोकल पर्सन, स्वास्थ्य कार्यालय, बाँके