पोखराको हरियोखर्क अस्पतालस्थित प्यालिएटिभ केयरको बेड नं. बी २०० मा भेटिन्छन्, कोलिन फिलिप स्मिथ । समय हुने बित्तिकै कि पढ्ने, कि लेख्ने, कि डुल्न हिड्नु हुने कोलिन अहिले अस्पतालको बिस्तरामा पेटसम्बन्धी रोग ग्यास्ट्रोइनटेस्टनल स्ट्रोमल ट्यूमरसँग लड्दै छन् ।
हिँडेर एक्लै नेपालका अधिकांश जिल्ला पुगेका उनलाई अहिले बिस्तराबाट उठ्न हिँडडुल गर्न सहाराको आवश्यकता पर्छ । उमेरले ८६ वर्ष पुगे । शरीरले साथ दिएको समयमा अहिले अस्पतालको बिस्तराबाट चिया पिउन क्यान्टिनसम्म पनि पुग्छन् । बिस्तरा छेउको टेबलमा रहेको बाइबल पनि पढ्छन्, धेरै बोल्दैनन् ।
त्यसबाहेकको अधिकांश समय निदाउँछन् । दुई महिनादेखि अस्पतालमा रहेका कोलिन स्मिथको दिनचर्या अहिले यस्तै छ । उनको यथार्थ नाम कोलिन फिलिप स्मिथ भए पनि यो नामले उनलाई चिन्ने र बोलाउने कम छन् । किनकी उनलाई चिन्नेहरूले बोलाउने नाम ‘पुतली बाजे’ हो । ‘पुतली बाजे’ नेपालमा बसेको ५६ वर्ष भइसकेको छ ।
गोरो वर्णको विदेशी, सेतो दारी पालेका, साधारण सर्ट र पाइन्ट लगाएका, नेपाली भाषा बोल्ने र बुझ्ने, पुतलीका फोटोहरू भएको पोस्टकार्ड लिएर पोखराका सडकहरूमा ओहोरदोहोर गरेका देख्नेहरूले चिन्न थालेपछि नाम राखिदिए ‘पुतली बाजे’ । यो समयमा कोलिनले नेपालमा पुतलीको पहिचान, खोज, अध्ययन र सङ्कलनमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएकाले नै आज पुतलीको खोजमा नेपालको नाम पनि विश्वको नक्सामा चिनिएको छ ।
बेलायतमा जन्मिएका कोलिनको सानै उमेरदेखि नै रुचि र अध्ययनको विषय गणित थियो । विद्यालयदेखि स्नातकोत्तर तहसम्मको अध्ययनमा उनले गणितलाई नै आफ्नो अध्ययनको मूल विषय बनाए । त्यसलगत्तै उनले एक विश्वविद्यालयमा सहायक लेक्चररको रुपमा सन् १९५९ मा गणितको अध्यापन गराउन थाले । सन् १९६६ मा युनाइटेड मिसन टू नेपालबाट स्मिथ शिक्षण कार्यका लागि बेलायतबाट नेपाल आए ।
पोखरा, गोरखा र काठमाडौँका विभिन्न विद्यालय र क्याम्पसमा उनले विज्ञान र गणित विषय पढाए । गोरखाको विद्यालयमा पढाउँदा उनको विद्यार्थी पूर्व प्रधानमन्त्री बाबुराम भट्टराई र दिवङ्गत चिकित्सक उपेन्द्र देवकोटा पनि हुन् । शिक्षणको क्रममा उनले आफ्नो रुचिको रुपमा पुतलीको सङ्कलन गर्न थाले । उनका मामाले बेलायतमा पुतलीको सङ्कलन गर्थे । सानै उमेरमा मामाले सङ्कलन गरेको पुतली देख्दा उनी पनि पुतलीतर्फ आकर्षित भएका थिए ।
नेपालमा आएपछि यहाँ थुप्रै रङ्गको पुतली उनले देखे । जसले गर्दा शिक्षणबाट समय मिल्ने बित्तिकै उनले आफ्नो रुचिका रुपमा पुतली सङ्कलनको काम थाले । पुतलीको मोहले नै स्मिथलाई नेपाल छाडेर जान दिएन । शिक्षणका लागि आएका स्मिथले पढाउने काम विस्तारै छोड्दै पुतलीको अध्ययनमा समय दिन थाले । बेलायतमा सन् १९८० मा कोलिनका पिता बितेपछि उनी बेलायत फर्कएका थिए ।
त्यसपछि आमा बिरामी भएपछि पाँच वर्ष आमाको हेरचाहमा बेलायतमै बसे । सन् १९८६ मा आमा बितिसकेपछि ‘पुतली बाजे’ नेपाल फर्किए । त्यसपछि निरन्तर रुपमा उनले आफ्नो जीवन नेपालमै पुतलीको खोज, अनुसन्धान र सङ्कलनमा बिताए । काठमाडौँ विश्वविद्यालय, त्रिभुवन विश्वविद्यालय, पिएन क्याम्पस, एक्याप, इन्टरनेसनल माउन्टेन म्युजियम, फरेस्ट्री क्याम्पस, लिर्बड लगायतमा पुतलीसँग सम्बन्धित विषयमा रहेर उनले काम गरे ।
नेपाल आएदेखि सन् १९७२ सम्मको समयमा उनले विभिन्न विद्यालयमा शिक्षणसँगै पोखराको गण्डकी बोर्डिङ स्कुलको स्थापनाको लागि पनि काम गरे । दुई वर्षसम्म सो विद्यालयमा पढाएका स्मिथ धेरै समय पोखरामा नै बसे । पहिले पोखरा नदीपुर क्षेत्रमा भाडामा बस्ने स्मिथ केही समयपछि पोखरा लामागाउँमा सानो घर बनाएर बसे ।
स्मिथ बसेको सो क्षेत्रमा परियार समुदायको बाहुल्यता थियो । उनले परियार समुदायको बच्चाहरूलाई पनि औधि माया गर्थे । उनले दशैँ तिहारको छुट्टिमा त्यहाँका १२, १३ वर्षका बालकहरूलाई रूपातालमा क्याम्पिङमा लैजान्थे । सो क्याम्पिङमा उनी पुतली सङ्कलन गर्ने र बालकहरूलाई पढाउथे । बालकहरू रमाइलो पनि मान्थे ।
सुरेन्द्र परियार त्यही बालकहरू मध्येका एक हुन् । कोलिनको प्रेरणा र सिकाइले उनी पनि पुतलीको अध्ययन र सङ्कलनमा आकर्षित भए । उनी अहिले पृथ्वी नारायण क्याम्पस पोखरामा रहेको अन्नपूर्ण नेचुरल हिस्ट्री म्युजियममा प्रमुखको रुपमा काम गर्दै छन् । सो म्युजियम पुतली सङ्ग्रहालयको उपनामले पनि चिनिन्छ, किनभने त्यहाँ पुतलीहरू सङ्कलन गरिएको छ ।
सुरेन्द्र भन्छन्, ‘उहाँले नै मलाई पुतलीको अध्ययन र सङ्कलनका लागि प्रेरणा दिनुभयो, सिकाउनुभयो । परियार समुदायप्रति उहाँको विशेष लगाव थियो । माया गर्नुहुन्थ्यो । हामीलाई क्याम्पमा लैजाँदा उहाँले नै पुतली सङ्कलनका बारेमा सिकाउनुहुन्थ्यो । उहाँले परियार समुदायका धेरैलाई सहयोग पनि गर्नुभएको छ ।’
मीन परियार
क्याम्पमा जानेमा उमेरले सबैभन्दा ठूलो हुन् मीन परियार । मीनको क्याम्पमा खाना पकाउने जिम्मा हुन्थ्यो । आमा नभएको मीनलाई स्मिथले आफ्नो घरको काम गर्नका लागि सघाउन भनेका थिए । सोही अनुरूप स्मिथसँग मीन बस्न थानेका थिए । र अहिलेसम्म पनि स्मिथको हेरचाहमा उनी हुन् । स्मिथ र मीनका बीचमा काममा सघाउने भनी सहमति भए पनि सम्बन्ध बाबुछोराको जस्तो भएको छ । बाहिरबाट देख्नेहरूले मीनलाई स्मिथको धर्म छोरा नै भन्ने गरेका छन् ।
स्मिथ पटक पटक बिरामी हुँदा अस्पताल लैजाँदा सम्बन्धमा छोरा नै भनेका छन्, मीनले । उनी भन्छन्, ‘म सानोदेखि सँगै बस्दै आएको अब यति वर्ष भइसक्यो । मेरो पनि छोराछोरी भइसकेको छ । अस्पताल ल्याँउदा सबै मैले गरेको छु । उहाँको बानी व्यहोरा सबै थाहा छ मलाई ।’ उनी स्मिथसँगै यतिबेला पनि अस्पतालमा छन् । बिरामी स्मिथको कपडा धुने, सरसफाइ गरिदिने, खाना खुवाउने सबै जिम्मा एक्लै मीनले गर्दै छन् । मीन स्मिथलाई ‘सर’ भनेर सम्बोधन गर्छन् ।
उनको सम्झनामा स्मिथ पहिले मिजासिलो स्वभावको थिए । उनले भने, ‘टीभी, फिल्म हेरेको मन नपराउने । आफूचाहिँ धेरैजसो समय पढ्नुहुन्थ्यो कि लेख्नुहुन्थ्यो । पुतलीको फोटोहरू खिच्नुहुन्थ्यो ।’ आफ्नो बाल्यकाल नै स्मिथसँग बितेको र स्मिथले पनि आफूलाई विश्वास गर्ने भएकाले उनको हेरचाह गर्नमा नै खुसी लाग्ने मीनले बताए । लामागाउँको घरमा सानो एक कोठामा कोलिन बस्छन् भने पछाडिको अर्को घरमा मीनको परिवार बस्दै आएका छन् ।
कोलिन स्मिथले पुतलीको खोज अनुसन्धान गर्नुअघि पनि नेपालमा अध्ययन हुने गरेको थियो तर विदेशबाट आएकाहरूले नेपालको पुतली सङ्कलन गर्थे र विदेश लैजान्थे । नेपालमा मात्र पाइने कतिपय पुतलीहरूका बारेमा बुझ्न अहिले विदेश जानुपर्ने अवस्था रहेको बताउँछन्, पुतली अध्ययन तथा खोजकर्ता सुरेन्द्र परियार ।
परियार भन्छन्, ‘कोलिनले नेपालको पुतली नेपालमा नै रहनुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो । यी पुतली पनि नेपालको प्राकृतिक सम्पत्ति हो । यसलाई बाहिर लैजान नदिई नेपालमा नै अध्ययन अनुसन्धानका लागि काम गर्नुपर्छ भन्नुहुन्थ्यो ।’ त्यसैले नै उनको पहलमा नै पृथ्वी नारायण क्याम्पसको अन्नपूर्ण नेचुरल हिस्ट्री म्युजियममा स्मिथले सङ्कलन गरेका पुतली र निशाचर पुतली (मोथ्स) राख्न थालियो ।
हाल सङग्रालयमा नेपालका ६६० प्रजातीको पुतली र निशाचर पुतलीको सङ्कलन राखिएको छ । नेपालमा पुतली र निशाचर पुतली (मोथ्स)को संकलन पोखराको पीएन क्याम्पसमा रहेको एक्यापको संग्राहलय, पोखराकै अन्तर्राष्ट्रिय माउन्टेन म्युजियम र काठमाडौँ स्वयम्भुमा रहेको नेचुरल हिस्ट्री म्युजियममा रहेको छ । यी तीनै ठाँउमा पुतली सङ्कलन र अध्ययनमा कोलिनले महत्वपूर्ण योगदान दिएका छन् ।
नेपालमा पुतलीको सङ्कलन र अध्ययनमा कोलिनसँगै अर्को महत्वपूर्ण योगदान पुर्याएको व्यक्तिको नाम हो महेन्द्रसिंह लिम्बु । पुतलीविज्ञ लिम्बुले कोलिन स्मिथलाई पहिलो पटक सेन्ट जेभियर्समा कक्षा १० मा पढ्दा भेटेका थिए । उनलाई त्यतिबेला नै पुतलीप्रति रुचि थियो । लिम्बुले पुतलीबारे स्वअध्ययन गर्न थाले । उनले सन् १९९२ मा एक जापानी एनटोमोलिजस्ट (किरा, पुतलीबारे अध्ययन गर्ने) टोसिरो हरुतासँग निशाचर पुतली सङ्कलनको काम सुरु गरे ।
त्यसबीच हरुताले ५ वटा निशाचर पुतलीबारे किताब निकालिसकेका थियो । सन् १९९६ मा हरुताको मृत्यु भएसँगै निशाचर पुतलीको अनुसन्धानको काम केही समय रोकिएको थियो । यही समयमा स्मिथ र लिम्बु पुतली अध्ययनका क्रममा नजिकिन पुगे । उनले कोलिन सधैँ पुतलीको बारेमा एकोहोरो कुरा गरिरहने बताए । उनले कोलिनले गर्दा नै पुतलीको अध्ययन र सङ्कलनमा नेपालको नाम विश्वको नक्सामा चिनिएको बताए ।
उनले भने, ‘कोलिनले त्यतिबेला यो आवाज नराखेको भए अहिले पनि हाम्रा पुतलीहरू विदेशमा मात्र अध्ययन गरिन्थ्यो तर अहिले नेपालमा नै अध्ययन र सङ्कलन भएकाले विदेशीहरू पुतलीबारे नेपालमा अध्ययनमा आउन थालेका छन् ।’ उनको नजरमा कोलिन पुतली बाहेक एक साधारण जीवन जिउन मनपराउने मनकारी व्यक्ति हुन् ।
कोलिनलाई नजिकबाट चिनिएका लिम्बुले भने, ‘कोलिन सहयोगी, दीनदुःखीलाई माया गर्ने किसिमको व्यक्ति हुन् । तर उनको सिद्धान्त एक हातले दिँदा अर्को हातले थाहा नपाओस् भन्ने छ । जसले गर्दा उहाँले गर्नुभएको सहयोग बाहिर धेरैलाई थाहा छैन ।’ सन् २००९ मा कोलिन र लिम्बुले संयुक्त रुपमा बटरफ्लाई टुर्स नामको एक ट्रेकिङ कम्पनीको स्थापना गरेका थिए । जसको उद्देश्य ट्रेक गर्दै पुतलीको अध्ययन गर्ने थियो ।
कोलिन स्मिथले नेपालको पुतलीबारे ११ भन्दा बढी किताब र दर्जनौँ जर्नलहरू प्रकाशित गरेका छन् । उनको पहिलो किताब सन् १९८९ मा बर्टरफ्लाइज अफ नेपाल अर्थात् नेपालका पुतलीहरू भन्ने थियो । काठमाडौँभित्र पाइने पुतली, चितवन राष्ट्रिय निकुञ्जभित्र पाइने, अन्नपूर्ण संरक्षण भित्र पाइने पुतली लगायतका किताब प्रकाशित छन् । पीएन क्याम्पसभित्रको एक्याप सङ्ग्राहालयका प्रमुख परियारलाई कोलिनले पुतलीको सङ्कलन र अध्ययन गरि नेपाल र नेपालीका लागि ठूलो सम्पत्ति दिएको बताए ।
उनले भने, ‘कोलिन पुतलीका लागि नै जन्मिएको मान्छे हुनोहुँदो रहेछ । उहाँले गर्नुभएको काम नेपाल र नेपालीको लागि ठूलो सम्पत्ति हो । उहाँले साधारण मान्छेलाई बायोडाइभर्सिटिमा पुतलीको महत्व र यसको संरक्षणको आवश्यकताबारे ज्ञान दिनुभएको छ । त्यही भएर नै पुतली सङ्ग्रहालयमा देश विदेश देखि पुतलीबारे बुझ्न आउने गरेका छन् ।’
सन् १९९४ मा नेपाली नागरिक बन्नका लागि कोलिनले पहिलो पटक निवेदन दिएका थिए । त्यसपछि पनि पटक पटक निवेदन दिदाँ पनि उनलाई नागरिकता दिइएन । विसं २०७६ मा चौतर्फी दबाब दिएपछि भने उनलाई सम्मानार्थ नागरिकता प्रदान गरिएको थियो ।
आफ्नो देश बेलायत छाडेर नेपाललाई नै आफ्नो घर मानेका कोलिनको लागि त्यो दिन खुसीको दिन थियो । सधैँ नेपाली ढाका टोपीमा हिँड्ने कोलिनलाई सरकारले नेपालमा पाइने पुतलीहरूको अनुसन्धान र अध्यापनको क्षेत्रमा विशिष्ट योगदान पुर्याएको भनी सम्मानार्थ नागरिकता प्रदान गरेको थियो ।
कोलिन स्मिथले सुरुवातदेखि नेपाली भएर नेपालमा नै मर्ने इच्छा व्यक्त गरेका थिए । बेलाबखतमा आफ्ना नजिककाहरूलाई उनले आफ्नो लाश सेतीमा लगेर जलाइदिनु पनि भनेका छन् । उनी पेटको समस्याका कारण योभन्दा अघि पनि धेरैपटक अस्पतालमा भर्ना भएका छन् ।
यसपटक भने उनको अस्पतालको बसाइ लम्बिएको छ । अहिले ‘पुतली बाजे’लाई पहिलेको धेरै कुरा याद छैन । अंग्रेजी लवज भए पनि नेपाली बोल्ने उनको बोली लरबरिन थालेको छ । पहिलेको कुरा सोध्दा उनी आफूलाई याद नभएको बताउँछन् । उनले भने, ‘हिजो आजको कुरा याद छ पहिलेको याद छैन । बिरामी भएँ ।’
कहिलेकाँही न्युजिल्याण्डमा रहेका दाइसँग उनको कुरा हुने गरेको छ । अस्वस्थ भएका कारण उनी धेरै बोल्न चाहँदैनन् । अस्पतालको भुइँतला र ढोका छेउ नै उनको बिस्तरा छ । नजिकै हरियाली बगैँचा छ । बगैँचामा पुतली पनि आउने गरेका छन्, तर पहिले जसरी अब ‘पुतली बाजे’ पुतली छेउ जान र तिनलाई पढ्न सक्दैनन् ।
आइएनएस–स्वतन्त्र समाचार
दुर्गा रानामगर । पोखरा ।