पहिले पहिले महिनावारी हुँदा फोहर र लगाउन नमिल्ने झुत्रो कपडाको जोहो गर्ने गर्थिन् वीरेन्द्रनगर १२ की मुना गौतमले । फोहर र लगाउन नमिल्ने कपडालाई सानो सानो टुक्रा बनाइ महिनावारीको समयमा प्रयोग गर्ने गरेको उनले बताइन् ।

‘महिनावारी भएको बेला कुनामा फालेको टाला (कपडा) लगाउने गथ्र्यौँ,’ गौतमले भनिन्, ‘त्यो पनि घाम पर्ने ठाउँमा सुकाउन हुँदैन भनेर घाम नपर्ने र कसैले नदेख्ने ठाउँमा सुकाउनुपथ्र्यो । एकपटक धोएर राखेको र राम्रोसँग नसुकेको कपडा लगाउँथ्यौँ ।’

महिनावारीको समयमा पुराना कपडालाई प्याडको रुपमा प्रयोग गर्दै आएकी मुना आजभोलि नियमित रुपमा सेनेटरी प्याड प्रयोग गर्न थालेकी छन् । ‘स्वास्थ्य चौकीबाट प्रत्येक महिना प्याड लैजाने गरेकी छु,’ मुनाले भनिन्, ‘प्याड प्रयोग गर्न थालेपछि यही सजिलो लाग्ने रहेछ ।’

महिनावारीको समयमा सफा कपडा प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा उनलाई जानकारी थिएन । त्यतिमात्र होइन, महिनावारीका विषयमा खुलेर बाहिर कुराकानी गर्न सक्नु हुन्थेन । महिनावारीलाई धार्मिक रुपमा मात्र बुझ्दै आएकी उनले अहिले सरसफाईका रुपमा पनि बुझ्न थालेकी छन् ।

उनी भन्छिन्, ‘यस्तो बेलामा सरसफाईमा ध्यान दिनुपर्ने रहेछ । छोरीहरूलाई पनि बारम्बार यस्तै भन्ने गरेकी छु ।’ मुनाजस्तै वीरेन्द्रनगरका महिलाले भने पछिल्लो समय महिनावारीका समयमा प्रयोग गर्दै आएका झुत्रा र फोहोर कपडा त्यागेर सेनेटरी प्याड प्रयोग गर्न थालेका छन् ।

सोही गाउँकी तुलसी खत्री घर नजिकै रहेको स्वास्थ्यचौकीबाट नियमित रुपमा सेनेटरी प्याड लैजाने गरेकी छन् । कोरोना महामारीका कारण भएको बन्दाबन्दीका समयमा पनि स्वास्थ्य चौकीले महिलालाई प्याड वितरण गरेको थियो ।

‘पहिला पुराना कपडालाई प्याडको रुपमा लगाउने गर्थे । पोहोर सालबाट स्वास्थ्यचौकीमा आएर प्याड लैजान थालेकी छु,’ तुलसीले भनिन् । उनलाई महिनावारीको बेलामा सफा प्याड प्रयोग गर्नुपर्छ भन्ने विषयमा जानकारी भएपनि महिनापिच्छे प्याड किन्नलाई पैसा हुँदैनथ्यो ।

‘बुबासँग प्याड किन्छु पैसा दिनुहोस् भन्न पनि नसकिने र पढ्ने विद्यार्थी भएकाले आफूसँग पैसा पनि नहुने’, उनले भनिन्, ‘हरेक महिना स्वास्थ्य संस्थामा आएर प्याड लैजाने गरेकी छु ।’ बन्दाबन्दीका बेलामा पनि स्वास्थ्य चौकीबाट निःशुल्क प्याड पाएकामा खुशी व्यक्त गर्छिन् वीरेन्द्रनगरकी पवित्रा चौलागाईं ।

‘पहिले पुरानै कपडालाई प्रयोग गर्दै आएका थियौँ,’ उनले भनिन् । गत वर्षदेखि वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाले निःशुल्क सेनेटरी प्याड वितरण गरेपछि महिला र किशोरी खुशी भएका छन् । प्याड लिन आउने महिलाहरू नियमित रुपमा आफ्नो स्वास्थ्य जाँच गराउँदा उनीहरूको स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव परेको अहेब जमुना भण्डारी बताइन् ।

नगरपालिकाले निःशुल्क प्याड वितरण कार्यक्रमले महिलामा महिनावारीको सचेतनाका साथै स्वास्थ्यप्रति सजगता अपनाउन थालेको उनको भनाइ छ । उनी भन्छिन्, ‘स्वास्थ्यचौकीमा आएको बेलामा आफ्ना प्रजनन् स्वास्थ्यका विषयमा पनि जानकारी लिने गरेका छन् ।’

यता वीरेन्द्रनगर–१२ का वडाध्यक्ष चुडामणि चपाईले प्याड वितरणले महिनावारी स्वच्छतामा सकारात्मक प्रभाव पारेको बताए । निःशुल्क प्याड वितरणको कार्यक्रमले सरसफाईमा ध्यान दिनुपर्छ भन्ने चेतनाको विकास गराएको उनको भनाइ छ ।

महिनावारी स्वच्छता कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउन निःशुल्क रुपमा प्याड वितरण गर्दै आएको वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाका प्रमुख मोहनमाया ढकालले बताइन् । प्याड वितरणसँगै महिनावारी स्वच्छताका विषयमा सचेतना गराउने उद्देश्यले कार्यक्रम सुरुवात गरिएको उनको भनाइ छ ।

‘महिनावारीको विषयमा जोडिएको नकारात्मक धारणा हटाउनुका साथै स्वच्छ महिनावारी हुनुपर्छ भन्ने सचेतना गराउनु कार्यक्रमको उद्देश्य हो,’ ढकाल भन्छिन्, ‘प्रायः महिला स्वास्थ्य जाँचका लागि स्वास्थ्यचौकी जाने प्रचलन छैन । त्यसैले स्वास्थ्य चौकीमार्फत प्याड वितरण गर्दा उनीहरू स्वास्थ्यचौकीमा जाने र स्वास्थ्य जाँच गराउन सक्छन् भनेर यो कार्यक्रम ल्याएका हौँ ।’

अब हरेक माध्यामिक विद्यालयमा किशोरी समूह गठन गरेर कार्यक्रमलाई थप प्रभावकारी बनाउने नगरपालिकाको योजना छ । नगरका सबै विद्यालयमा प्याड उत्पादन गर्ने मेसिनको व्यवस्था गर्ने तयारी भएको छ । ‘मेसिनको व्यवस्था भएमा किशोरीहरू महिनावारीको बेलामा प्याडको लागि आफैँले निकाल्न सक्छन्,’ नगर प्रमुख ढकालले भनिन् ।

नगरपालिकाको आर्थिक वर्ष २०७६–०७७ को नीति तथा कार्यक्रम र बजेटबाट निःशुल्क प्याड उपलब्ध गराउँदै आएको छ । अहिले वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाका १६ वडामा रहेका स्वास्थ्य संस्थाबाट प्याड उपलब्ध गराइँदै आएको छ । यसका लागि नगरपालिकाले रु २० लाख विनियोजन गरेको छ ।

सुत्केरी अवस्थाका महिलालाई पनि यसले मद्दत पुर्याउने उपप्रमुख ढकालको भनाइ छ । महिनावारी स्वाच्छताका विषयमा नगरका स्वास्थ्य स्वयंसेविकाहरूले सचेतना गराउनुका साथै प्याड प्रयोगको विषयमा पनि जानकारी दिएका छन् । वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाले हाल १८ वटा स्वास्थ्य संस्थाबाट सेनेटरी प्याड वितरण गर्ने गरेको छ ।

नगरपालिकाका स्वास्थ्य शाखाका अनुसार हालसम्म १७ हजार बढी महिलाले उक्त सेवा लिएका छन् । वीरेन्द्रनगरस्थित नगर अस्पतालमा कार्यरत नर्सिङ इन्चार्ज सीता आचार्यले प्याड वितरणपछि महिनावारीको समयमा सरसफाईमा ध्यान दिनुपर्ने कुराको विकास भएको बताउँछिन् । स्वास्थ्य संस्थाबाट प्याड वितरण गर्न थालेपछि महिलालाई सहज भएको उनको भनाइ छ ।

‘महिनावारीका बेलामा सबैभन्दा बढी फोहोर भएका कपडा लगाउँला संक्रमण भइ पाठेघर क्यान्सरसम्म हुने गरेको थियो,’ उनले भनिन्, ‘यो समस्या कम हुँदै गएको देखिएको छ ।’ महिनावारी स्च्छताको अभियन्तासमेत रहेकी शर्माले पछिल्लो समय महिनावारीलाई धार्मिक मात्र नभइ सरसफाईका हिसाबले पनि लिने गरेको बताइन् ।

महिनावारीको समयमा घरबाहिर अलग्गै बस्ने चलन हटेर घरभित्र रहन थालेको उनको भनाइ छ । उनी भन्छिन्, ‘विस्तारै मानिसमा यस्ता कुप्रथा हट्दै गएको छ ।’ पछिल्लो समय वीरेन्द्रनगरका केही वडाहरुमा महिला समूहले प्याड निर्माणसमेत गर्न थालेका छन् । उन्नाइस जना महिला समूहमा बसेर प्याड बनाउन थालका छन् ।

सुतीको कपडाबाट उनीहरुले प्याड बनाएका छन् । गत वर्ष वडा कार्यालय र नगरपालिकाले उनीहरुलाई प्याड बनाउने तालिम प्रदान गरेपछि समूह गठन गरेर प्याड बनाउन थालेका हुन् । उनीहरुले महिला उद्यमशील उद्योग निर्माण गरी धमाधम प्याड बनाउने गरेका छन् ।

त्यति मात्र होइन आफूले तालिम सिकेर अन्य महिला समूहमा पनि तालिम दिएको महिला उद्यमशील संस्थाका सदस्य विष्णुकुमारी हमालले बताइन् । ‘हामीलाई अहिले विद्यालय र अन्य संस्थाहरुले पनि तालिम दिनलाई बोलाउनु हुन्छ त्यहाँ गएर पनि हामीले तालिम सिकायौँ,’ हमालले भनिन्, ‘वीरेन्द्रनगरका ठूला संस्था र नगरका १६ वटै वडाका विद्यालयमा गएर पनि हामीले तालिम सिकायौँ ।’

तालिमपछि घरमै भएका कपडालाई मिलाएर पनि कतिपयले प्याड बनाउन थालेका छन् । उनीहरुले बनाएको प्याड एकपटक प्रयोग गरिसकेपछि सफा गरेर पुनः प्रयोग गर्न मिल्ने खालको छ । ‘महिनावारी हुँदा हुने छुवाछुत र भेदभाव पनि महिला हिंसा हो है भनेर हामीले महिनावारी स्वच्छताको विषयमा सचेतनाका कार्यक्रम गर्न थाल्यौ,’ हमाल भन्छिन् ।