काठमाडौं । बाह्रौं अन्तर्राष्ट्रिय गिद्ध सचेतना दिवस शनिवार नेपालका साथै विश्वभर विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाइँदैछ । प्रत्येक वर्ष सेप्टेम्बर महिनाको पहिलो शनिवार तथा त्यस साताभर गिद्धको महत्व र संरक्षणमा सहभागिताबारे जनचेतना जगाउनका निम्ति विश्वभर यो दिवस मनाउने गरिन्छ ।

यो दिवस दक्षिण अफ्रिकामा सन् २००५ देखि नै मनाइँदै आएको भए पनि २००९ बाट मात्र अन्तर्राष्ट्रिय दिवसका रुपमा मनाउन थालिएको हो । यस वर्ष कोभिड–१९ को महामारीलाई दृष्टिगत गरी नेपालमा पनि आमसञ्चार माध्यम तथा भर्चुअलमार्फत सीमित कार्यक्रम गरिएको छ । नेपालमा पाइने ९ प्रजातिका गिद्धमध्ये ५ प्रजातिका गिद्ध नेपालबाट मात्रै नभएर विश्वबाट नै लोप हुने खतरामा छन् ।

नेपालमा सेतो, हिमाली, हाडफोर, राज, खैरो, डँगर, सानो खैरो, सुन र लामो ठुँडे गिद्ध पाइन्छन् । तीमध्ये डँगर, सानो खैरो, सुन र लामो ठुँडे गिद्ध अतिसंकटापन्न सूचीमा छन् । नेपाललगायत दक्षिण एसियामा गिद्धको संख्यामा कमी आउनुका प्रमुख कारण घरपालुवा पशु उपचारमा प्रयोग गरिने पीडानाशक औषधि डाइक्लोफेनेक हो । सो औषधि प्रयोग गरेका पशुको सिनो खाँदा गिद्धको मिर्गौला फेल भई ठूलो संख्यामा कमी आएको थियो ।

गिद्ध संरक्षणका लागि नेपाल सरकारले २०६३ जेठ २३ गतेदेखि पशु उपचारमा डाइक्लोफेनेक प्रतिबन्ध गरी त्यसको विकल्पमा सुरक्षित मेलोक्सिक्यामको उत्पादन र प्रयोग शुरू गरेको छ । त्यसयता गिद्धको संख्यामा कमी आउने क्रम रोकिएको र वृद्धि उन्मुख रहेको राष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्जयन्तु संरक्षण विभागका सूचना अधिकारी हरिभद्र आचार्यले जानकारी दिए ।

नेपाल, भारत र बंलादेशलगायत मुलुकमा पशु उपचारमा प्रयोग गरिने पीडानाशक औषधिको प्रयोगको अवस्था कस्तो छ भन्ने बारेमा हालै एक अन्तर्राष्ट्रिय जर्नलमा लेख पनि प्रकाशित भएको छ । सन् २०१२ देखि २०१७ सम्म अध्ययन गरी प्रकाशित यस लेखमा नेपालमा गिद्धलाई सुरक्षित ठानिएको मेलोक्सियमको प्रयोग करीब ९० प्रतिशत छ भने हानिकारक डाइक्लोफेनेकको प्रयोग शून्य पाइएको उक्त लेखका सहलेखक तथा गिद्धविज्ञ कृष्ण भुसालले जानकारी दिए ।

प्रदूषण नियन्त्रणको सारथी गिद्ध

गिद्ध आफैंले शिकार नगरी केवल मरेका प्राणीको सिनो मात्र खाने भएकाले वातावरणलाई प्रदूषण र दुर्गन्धरहित बनाउन यसको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ । एक तथ्यांक अनुसार एउटा गिद्धले औसत १ वर्षमा कम्तीमा १२० किग्रा सिनो खाएर वातावरण सफा राख्न मद्दत गर्दछ । सिनोको कुशलतापूर्वक छोटो समयमै दोहन गर्ने गिद्धले भुस्याहा कुकुर, स्याल, मुसा र झिँगाको संख्यामा हुने वृद्धिलाई समेत न्यूनीकरण गर्ने विज्ञको भनाइ छ ।

यसको परिणाम मानिसमा रेबिज, प्लेग, हैजा, आउँ र पखालाको महामारी तथा पशुचौपायामा हुने एन्थ्रेक्स्, ब्रुसेलोसिस् र क्षयरोग जस्ता रोगको महामारीबाट बच्नसमेत मद्दत पुग्ने नेपाल पन्छी संरक्षण संघका गिद्ध संरक्षण कार्यक्रम अधिकृतसमेत रहनुभएका भुसालले बताए । पारिस्थितिकीय प्रणाली सन्तुलनमा गिद्धको भूमिका महत्वपूर्ण छ । गिद्ध आफ्नो आहारा खोजीका लागि सयौं किलोमिटर क्षेत्रसम्म उड्ने गर्छ । गिद्धलाई प्रकृतिको कुचिकार भनिन्छ ।

गिद्ध संरक्षणका चुनौती

संघले गरेको स्थलगत अध्ययनअनुसार सन् २००२ देखि २०११ सम्म गिद्धको संख्या ९१ प्रतिशतले घटेको देखिए पनि पछिल्लो समयमा गिद्धको संख्या ह्रास दरमा कमी आई वृद्धिउन्मुख रहेको छ । आहारा र बासस्थानमा आएको कमीलगायत कारण अझै पनि गिद्ध संरक्षणमैत्री वातावरण बन्न नसक्दा संरक्षणमा चुनौती छ ।

आहारको खोजीमा टाढाटाढासम्म यात्रा गर्ने गिद्ध संरक्षणका लागि एक देशले मात्र काम गरेर सुनिश्चित नहुने भएकाले यसमा अन्तरदेशीय सहकार्यको समेत खाँचो रहेको छ । शनिवार बाह्रौं अन्तर्राष्ट्रिय गिद्ध सचेतना दिवसका अवसरमा संघले नेपालमा पाइने ९ प्रजातिका गिद्धका विभिन्न चरण र अवस्थाका फोटोहरू संकलित फोटो पुस्तक सार्वजनिक गरेको छ । यसले गिद्धको पहिचान र संरक्षण सचेतना प्रवाहमा महत्वपूर्ण टेवा पुर्याउने संघको अपेक्षा छ । रासस