बन्दाबन्दी शुरु भएपछि निदाउन गाह्रो हुने, निदाइ हाले पनि बीचबीचमा निन्द्रा टुटिरहने, बिहान चाँडै निन्द्रा खुल्ने र फेरी निदाउन कठिन हुनेजस्ता सिकायत लिएर धेरै ब्यक्तिहरुले मनोपरामर्शका लागि फोन गर्न थालेका छन् । बन्दाबन्दीपछिको समयमा अनिन्द्राको समस्या बढेर गएको देखिन्छ । कोरोनाको संकट तथा बन्दाबन्दीले मानिसको जिवनशैलीमा परिवर्तन आएको छ । ब्यक्तिको दैनिक क्रियाकलाप, खानपान, यौन जीवन, निन्द्राजस्ता कुरामा पनि उतारचढाव ल्याएको छ ।

जीवनका लागि खानापान जति आवश्यक हुन्छ, उत्तिनै निन्द्राको पनि आवश्यकता पर्दछ । निन्द्रा पनि मानिसलाई नभई नहुने अति आवश्यकतामध्येको एक हो । शारीरिक तथा मानसिक रुपमा स्बास्थ्य रहन पर्याप्त निन्दाको जरुरत पर्दछ । निदाएको अवस्थामा मानव शरीरका सबै प्रणालीहरूको नवीकरण हुन्छ । यसले हाम्रो शरीर र मस्तिष्कलाई विश्राम मिल्छ । जब हामी निदाउँछौं, शरीरले विषाक्त पदार्थ बाहिर निकाल्छ । त्यसैले बिहान उठेपछि हल्का र फुर्तिलो अनुभव हुन्छ ।

शरीरलाई ताजा, फूर्तिलो, तन्दुरुस्त राख्न र मनलाई चङ्गा, शान्त राख्न निन्द्रा अपरिहार्य हुन्छ । पर्याप्त निन्द्रा नपुग्दा टाउको दुख्ने, थाकेको महसुस हुने ,खाना खान मन नलाग्ने, तनाब हुने, काम गर्न जोश जागर नहुने साथै झर्को लाग्ने, चिटचिटाहट बढने स्मरणशक्ति कम हुने, रिस उठ्ने, छट्पटी हुने हुन्छ । जसले दैनिक जिवनमा नै अवरोध निम्तिन्छ । अनिद्राले जीवनको गुणस्तर घटाउँछ । पर्याप्त नसुत्दा रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतासमेत घटेर जान्छ ।

अनिन्द्राको समस्याले अल्जाइमर्स, डिमेन्सिया, मुटु र धमनीसम्बन्धी रोगहरू जस्तो उच्च रक्तचाप तथा हृदयाघातको सम्भावना बढ्छ । मधुमेह, पेटको समस्या, मोटोपनको जोखिम बढ्छ । यसले स्नायु प्रणालीलाई कमजोर बनाउनुका साथै डिप्रेशन, एन्जाइटी तथा अन्य मानसिक समस्या निम्त्याउन सक्छ । एकदिनको अनिदोले सात दिन पिरोल्छ भन्ने पनि गरिन्छ । एउटा ब्यक्तिले दैनिक औसत ७ देखि ८ घण्टा मस्त निदाउनुपर्छ । तर कहिलेकाहीँ एक दुई रात निन्द्रा लागेन भने त्यसलाई सामान्यरुपमा लिनुपर्छ ।

यस्तो प्राय धेरैलाई हुन्छ । हप्तौं वा महिनौंदेखि अनिन्द्राको समस्याले सताएको छ भने यसको समधान खोज्नुपर्छ । अनिन्द्राको समस्या आफैमा एउटा रोग पनि हुनसक्छ वा शारीरिक तथा मानसिक रोगको एउटा लक्षणका रुपमा देखापरेको पनि हुनसक्छ । अनिन्द्राको कारण पत्ता लगाई सोहि अनुसारको समाधान खोज्नुपर्छ । निन्द्रा लागेन भनेर आफुखुशी औषधि खानु भने हुँदैन । बन्दाबन्दीपछि अनिन्द्राको समस्या देखिनुको कारण के के हुन सक्छन् ?

एक्कासी आइपरेको समस्या

प्राकृतिक बिपत्ति, रोगको संक्रमणजस्ता कुरा मान्छेको बहसमा हुदैनन् । कहिले देखापर्छ भन्ने कुरा पनि थाहा हुँदैन । त्यसको सामना गर्न मानसिकरुपमा ब्यक्ति तयार भएको पनि हुँदैन । कोरोनाको संकट पनि एक्कासी देखापर्यो । नयाँ रोगले बिश्वभरि नै महामारीको रुप लिँदा मानिसमा तनाव, डर, चिन्ता, उत्तेजना, आवेग बढेर जानु स्वभाविकै हो । जसले छोटो समयको लागि अनिन्द्राको समस्या ल्याउन सक्छ । प्रकोप कम हुँदै जाँदा अनिन्द्राको समस्या पनि कम हुँदै जान्छ । तर आफ्नो स्वहेरचाहमा भने ध्यान पुर्याउनु आबस्यक हुन्छ ।

जीवनशैलीमा आएको परिवर्तन

बन्दाबन्दीपछि हाम्रो दैनिक जीवनशैली र क्रियाकलापमा परिवर्तन आएको छ । शारीरिकरुपमा हामी निष्क्रियजस्तै भएका छौं । गहिरो निन्द्राको लागि सक्रिय दिनचर्या आवश्यक हुन्छ । त्यसैले लकडाउनमा अनिन्द्राको समस्या नहोस् भन्नका लागि शारीरिक गतिविधिलाई बढाउनुपर्छ । घरको काम गर्ने, हिँड्ने, खेल्ने, व्यायाम गर्ने गतिविधि जारी राख्नुपर्छ । सुत्नुअघि हल्का व्यायाम गर्नु राम्रो हुन्छ । पर्याप्त शारीरिक मिहेनत र कम तनाव नै गहिरो निन्द्राको अचुक प्राकृतिक तरिका मानिन्छ ।

खानपानमा आएको परिवर्तन

खानपान र निन्द्राको गहिरो सम्बन्ध हुन्छ । गलत खानपानले व्यक्तिको निन्द्रामा असर गर्न सक्छ । बिपत्तिको बेला खानपानमा पनि समस्या आउनसक्छ । खानेकुराको अभाब हुनसक्छ । स्वस्थ र पोषिलो खानेकुरा जुटाउन गाह्रो पर्नसक्छ । तर पनि सकेसम्म खानपानलाई संतुलित बनाउने कोसिस गर्नुपर्छ । खानामा पौष्टिक तत्वको कमि तथा अत्याधिक मात्रामा जंक फुडहरु खानाले अनिन्द्राको समस्या देखिन्छ । कार्बोहाइड्रेट युक्त खाना बढी खानाले, चिनी, मैदा, सोडा, कुकिज, सेतो चामल र रोटी जस्ता खानाले अनिन्द्राको समस्यालाई बढाउँछ ।

धेरै चिया, कफी, सफ्टड्रिंक, अत्याधिक अमिलो, पिरो, मसलायुक्त खाना, धेरै चिल्लो खानेकुरा, चुरोट, रक्सी तथा लागु औषधिको सेवनले अनिन्द्राको समस्या बढाउँछ । त्यसैले बन्दाबन्दीको समयमा अनिन्द्राको समस्याबाट मुक्ति पाउन खानेकुरामा बिशेष ख्याल गर्नुपर्छ । प्याकेटमा उपलब्ध हुने चाउचाउ, दालमोठजस्ता खानेकुरा सकेसम्म खानुहुँदैन । फास्टफुडलाई त निन्द्राको शत्रु नै मानिन्छ ।

सुत्ने र उठने समय फरक पर्नु

बन्दाबन्दी शुरु भएपछि धेरैको सुत्ने र उठने समयमा पनि परिवर्तन आएको हुनसक्छ । भोलि स्कुल, अफिस जानू नपर्ने भएपछि बेलुका अबेलासम्म टेलिभिजन हेरेर बस्ने वा नेट चलाउने, ल्यापटप चलाउने, मोबाइलमा गेम खेलेर बस्ने तथा बिहान अबेलासम्म सुत्ने गर्दा निन्द्रा खलबलिन पुग्छ । कहिले ढिलो सुत्ने, कहिले छिट्टै सुत्ने, कुनै दिन दिउँसो सुत्ने, कुनै दिन बेलुका सुत्ने गर्नुहुँदैन । जसले अनिन्द्राको समस्या बढने जोखिम हुन्छ । सुत्ने समय निश्चित गर्नुपर्छ ।

मानसिक रोग

धेरैजसो अवस्थामा मानसिक कारणले निन्द्रा विथोलिने गर्छ । मनोसामाजिक समस्या वा मानसिक रोगमा अनिन्द्राको समस्या एउटा लक्षणको रुपमा देखिनसक्छ । पछिल्लो समय कोरोनाको संकटले गर्दा मानिसमा मानसिक तथा मनोसामाजिक समस्या बढेर गएको पाइन्छ । बिशेष गरि मानसिक आघात, डर, चिन्ताजन्य समस्याहरु तथा डिप्रेसन जस्ता मानसिक समस्या बढिमा देखिएको छ । तनाब, डर, चिन्ता, डिप्रेसन तथा अन्य मानसिक समस्यामा मनमा धेरै कुरा खेल्ने, डर लाग्ने, छट्पटी हुनेजस्ता लक्षणहरु देखिन्छन् । जसले निन्द्रामा अबरोध पुर्याउछ ।

यस्तो अबस्थामा मनलाई शान्त र एकाग्र बनाउने अभ्यास गर्नुपर्छ । गहिरो सास लिने र छाड्ने तथा अन्य आरामदायी अभ्यास गर्नु फाइदाजनक हुन्छ । तनाब ब्यबस्थापनमा ध्यान दिनुपर्छ । मानसिक रोग वा मनोबैज्ञानिक कारणले अनिन्द्राको समस्या देखिएको हो भने मनोविद्, मनोपरामर्शदाता बा मनोचिकित्सकलाई भेटेर मानसिक रोगको उपचार गर्नुपर्छ । मानसिक रोगको उपचारसँगै अनिन्द्राको समस्या पनि कम भएर जान्छ । यस्तै अनिन्द्राको समस्या वा अन्य मानसिक समस्याहरु छन् भने बन्दाबन्दीको अवधिभर फोनमार्फत निशुल्क मनोपरामर्श सेवाको लिन सकिन्छ । यसका लागि मार्क नेपाल मनोसेवा केन्द्रको हटलाइन नं. ९८१३५२७७३२ मा सम्पर्क गर्न सकिन्छ । (लेखक मार्क नेपाल मनोसेवा केन्द्रमा कार्यरत मनोविद् हुन् ।)