काठमाडौं । तपाईसँग पुराना झुत्रा नोट छन् भने बैंक तथा वित्तीय संस्था वा राष्ट्र बैंकमा गएर साट्न पाइन्छ । ती झुत्रा नोट फेरि चलनचल्तीमा आउँदैनन् । यस्ता नोट राष्ट्र बैंकले जलाएर नष्ट गर्छ । यो काम हामीले नोट प्रयोग गर्ने तौरतरिकासँग प्रत्यक्ष सम्बन्धित छ । जति लापरबाहीपूर्वक प्रयोग गर्यो, नोट झुत्रिने क्रम उति बढ्छ ।
राष्ट्र बैंकको तथ्यांक हेर्ने हो भने हामी नोट प्रयोगको मामिलामा गैरजिम्मेवार छौं । पछिल्लो तीन वर्षको तथ्यांकले जलाइएका झुत्रा नोटको परिमाण दोब्बर बढेको देखिन्छ । राष्ट्र बैंक, मुद्रा व्यवस्थापन विभागका अनुसार चालू वर्ष पहिलो ६ महिनामा ४७ अर्ब ११ करोड ६३ लाख रुपैयाँ बराबरका नोट झुत्रिएर जलाइएका छन् । यसमा नोटको संख्या १५ करोड ५२ लाख ६ हजार ६५८ वटा छ ।
यही दर कायम रहे यो आर्थिक वर्षमा राष्ट्र बैंकले झन्डै एक खर्ब रुपैयाँ बराबरका नोट जलाउने सम्भावना छ । यो गत वर्षको तुलनामा दोब्बर हो । गत आर्थिक वर्ष ५६ अर्ब ३६ करोड रुपैयाँ बराबरका नोट जलाइएका थिए । जलाइएका नोटको परिमाण २८ करोड ४ लाख ४३ हजार ७१ थियो । त्योभन्दा अगाडि आर्थिक वर्ष २०७३÷०७४ मा २५ अर्ब ७५ करोड रुपैयाँ मूल्यका १९ करोड ३७ लाख १ हजार ५१४ वटा नोट जलाइएको राष्ट्र बैंकले जनाएको छ ।
यो तथ्यांकले के देखाउँछ भने, हामी धनलाई लक्ष्मी मानेर पूजा त गर्छौं, तर लक्ष्मी स्याहार्नमा ध्यान दिँदैनौं । नोट कसरी प्रयोग हुन्छ भन्नेले कति छिटो झुत्रिन्छ भन्ने निर्धारण गर्छ । हामीकहाँ अधिकतम खरिदबिक्री नोटको प्रत्यक्ष प्रयोगबाट हुन्छ। सार्वजनिक सवारीको भाडा तिर्न होस् वा रेस्टुरेन्टमा खाएको बिल तिर्न, हामी सिधै खल्तीबाट नोट झिकेर दिन्छौं । खल्तीमा नोट राख्दा सावधानी नअपनाउने र कच्याककुचुक पारेर राख्ने प्रवृत्ति छँदैछ । सानातिना हरेक खरिदबिक्रीमा नोट प्रयोग हुँदा धूलोमैलो, चिल्लो र फोहोर लाग्ने गर्छ । यसले नोटको आयू स्वतः कम हुन्छ ।
धनलाई लक्ष्मी मानेर पूजा गर्दा नोटमा सिधै अबिर(केसरी लत्पत्याउने चलनले पनि हाम्रा नोट बढी झुत्रिन्छन् । पछिल्लो समय राष्ट्र बैंकबाट छापिएका नोटको गुणस्तर कम हुनुले पनि छिटो झुत्रिएको हो कि भन्ने शंका छ । राष्ट्र बैंकका अधिकारी भने नोटको गुणस्तरभन्दा लापरबाहीपूर्वक प्रयोग गरिनुले नै झुत्रिने क्रम बढ्दै गएको दाबी गर्छन् । भौतिक रूपमा कागजी नोट लेनदेन गर्ने प्रचलनले हिफाजतमा असर परेको मुद्रा व्यवस्थापन विभाग प्रमुख लक्ष्मीप्रपन्न निरौलाले बताए ।
उनका अनुसार हाल ४ खर्ब ८१ अर्ब ८१ करोड रुपैयाँ बराबरका नोट चलनचल्तीमा छन् । गत आर्थिक वर्षको असार अन्तिमसम्म ४ खर्ब ९३ अर्ब रुपैयाँका नोट चलनचल्तीमा थिए । ‘हामीकहाँ कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको झन्डै १७ प्रतिशत रकम चलनचल्तीमा छ,’ उनले भने, ‘डिजिटल पद्धतिबाट भुक्तानी गर्ने चलन कम भएको हाम्रोजस्तो देशमा भौतिक नोटको प्रयोग बढी हुन्छ। जहाँ भौतिक नोटको प्रयोग बढी हुन्छ, त्यहाँ बढी नोट झुत्रिनु स्वाभाविक हो ।’ उनका अनुसार भारतमा कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको १२ प्रतिशत रकम चलनचल्तीमा छन् भने विकसित राष्ट्रहरूमा यो दर ६–७ प्रतिशत मात्र हुन्छ ।
पछिल्लो समय भारतमा ‘पेटिएम’ को चलन ह्वात्तै बढेको छ । ट्याक्सी भाडा तिर्नदेखि पान पसलमा पैसा तिर्न पनि मोबाइलबाट ‘पेटिएम’ गरिन्छ । विकसित देशहरूमा त गोजीमा नोट बोकेर हिँड्ने चलन लगभग हराइसक्यो । त्यहाँ सानो–ठूलो हरेक कारोबार डिजिटल पद्धतिबाटै हुन्छ । हामीकहाँ भने ठूल्ठूला डिपार्टमेन्ट स्टोर, सिनेमा हल, होटल लगायतमा डिजिटल भुक्तानी भए पनि यसले व्यापकता पाउन सकेको छैन । ‘डिजिटल कारोबार बढाउन सक्यौं भने बजारमा सर्कुलरमा रहने रकम घट्छ, यसले नोट लामो समय सुरक्षित रहन्छ,’ विभाग प्रमुख निरौलाले भने, ‘झुत्रिएका र नष्ट गर्नुपर्ने हालतका नोटहरू कम हुन थाल्छन् ।’
वार्षिक रूपमा नष्ट हुँदै आएको यस्ता नोटको छपाइमा लाग्ने खर्च पनि ठूलै छ । राष्ट्र बैंकका अनुसार ५, १०, २०, ५० र १०० का नोट छपाउँदा प्रतिनोट औसत १ रुपैयाँ ६५ पैसा लागत पर्छ । त्यस्तै, ५०० र १००० का नोट छपाउँदा प्रतिनोट औसत २ रुपैयाँ ६४ पैसा लागत पर्छ । यसअनुसार साउनदेखि पुससम्म नष्ट गरिएका नोटको छपाइ लागत मात्र करिब ३३ करोड ३५ लाख रुपैयाँ देखिन्छ । राष्ट्र बैंकले झुत्रिएका नोट जलाउन मुद्रा व्यवस्थापन विभाग प्रमुखकै संयोजकत्वमा जलन समिति बनाएको छ ।
भौतिक नोट व्यवस्थापनका लागि देशभर ७८ नोट कोष सञ्चालनमा छन्। प्रत्येक कोषले जिम्मेवारी पाएका क्षेत्रमा नोट कम हुँदा आपूर्ति गर्छ भने बढी हुँदा खिचेर नियन्त्रण गर्छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूबाट संकलन भएका झुत्रा नोट राष्ट्र बैंकको रोहवरमा जलाइन्छ । जलाइएका नोटको रकम बराबर यिनै कोषमार्फत् प्रतिस्थापन गरिँदै आएको विभाग प्रमुख निरौलाले जानकारी दिए । नोटको प्रयोग सुरक्षित होस् भनेर राष्ट्र बैंकले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई नोटको गड्डीमा स्टिच प्रयोग गर्न रोक लगाएको छ ।
नोट केरमेट गरे वा नष्ट गर्न खोजे ३ महिनासम्म जेल सजाय, ५ हजार रुपैयाँसम्म जरिवाना वा दुवै सजाय हुने मुलुकी अपराध संहिता ऐन २०७४ मा व्यवस्था छ । नोट झुत्रा वा पुराना भएर मात्र होइन, चलनचल्तीका कतिपय नोट हटाउँदै लैजान पनि जलाएर नष्ट गरिन्छ । कुनै बेला चल्तीमा रहेका १, २, २५ र २५० का नोट तथा १० रुपैयाँको पोलिमर नोट अहिले सितिमिति भेटिँदैनन् । चल्तीबाट हटाउँदै लैजाने उद्देश्यले यस्ता नोट राष्ट्र बैंकले नष्ट गर्दै आएको छ ।
यति हुँदाहुँदै ठूलो परिमाणका यस्ता नोट अझै चल्तीमा रहेको तथ्यांकले देखाउँछ । राष्ट्र बैंकका अनुसार १ रुपैयाँ दरका १६ करोड १० लाख नोट चल्तीमा छन् । त्यस्तै, २ का नोट ९ करोड २७ लाख, २५ का नोट २२ लाख ९१ हजार र २५० का नोट ३ लाख ४९ हजार वटा चल्तीमा छन् । चल्तीमा रहेका यी नोटको मूल्य दिएर राष्ट्र बैंकले सटही नगरेसम्म तथ्यांकमा देखिरहन्छ । ‘कतिपयले यस्ता पुराना नोट संग्रह गरेर राखेका पनि हुन्छन्, वा सर्कुलरकै क्रममा नष्ट भएको पनि हुनसक्छ,’ निरौलाले भने ।