राजेन्द्रप्रसाद पनेरु । कञ्चनपुर । जनप्रतिनिधि आए पनि कञ्चनपुरको वनहरा नदी छेउको बगरमा झुपडी बनाएर बस्दै आएका सुकुम्बासी परिवारका दिन अझै फेरिएका छैनन् । पुस्तौँदेखि सुकुम्बासी रहेका परिवारले भारतमा चौकीदार र कुल्ली बनेर कार्य गर्नु पर्ने अवस्था अहिले पनि विद्यमान छ ।
युवा सबै भारतमा काम गर्छन् । बूढापाका, महिला र बालबालिका यहाँको दोदा नदीमा बालुवा चाल्ने र कृषि मजदूरका रुपमा काम गर्दै आएका छन् । थोरै ज्यालामा काम गर्नुपर्दा साँझ बिहानको छाक टार्नसमेत सुकुम्बासी परिवारलाई हम्मे हम्मे छ । भारतमा गएका अधिकांश परिवारका युवा लामो समयसम्म नफर्केपछि बस्तीमा बस्दै आएकाहरु मजदूरी नपाउँदा कैयौँ रात भोकभोकै सुतेको दुःखेसो पोख्छन् ।
साँझ बिहान मजदूरी गरेर खाना खर्च जुटाउँदै आएका यी परिवारलाई बिहान खाना खाएर साँझ के खाने भन्ने चिन्ताले सँधै पिरोलिरहन्छ । बैतडीको सिगास गाविस ढुंगाड क्षेत्रबाट छ वर्षअघि कामको खोजीमा तराई झरेका मानध्व लुहार पहाडमा छँदा बाजेकै पालादेखि अरुको घरमा हलिया बनेर काम गर्दै आएका थिए । उनका बुवाले समेत सोही बिँडो थामेका थिए, तर सरकारले हलिया मुक्त घोषणा गरेपछि मालिकको घरबाट खाली हात फर्किनुप¥यो ।
उनले भने, ‘त्यसपछि केही समय भारतको एक होटलमा भाँडा माझ्ने कार्य गरेँपछि साथीभाइसँगै स्वदेशमै फर्केपछि घरवास नहुँदा नदीको बगरलाई वासस्थान बनाएर बस्नुपरेको छ ।’ आफ्नो घर र जग्गासमेत नभएको गुनासो गर्दै उनले भने, ‘बिहान ६ बजेदेखि मजदूरी गरेर बेलुका झिमिक्क साँझ नपर्दासम्म कार्य गरेर दैनिक रु २०० कमाइ हुने गरेको छ ।’ बाजुराबाट कामकै खोजीमा सात वर्षअघि कञ्चनपुर पुगेका मखी रावतसँगसमेत मानध्वजको जस्तै पीडा छ ।
हामी पुर्खौंदेखिका सुकुम्बासी हौँ उनले भने, ‘अरुको मल बोक्ने, खेत जोत्ने र बाली भित्र्याउने कार्य पुस्तौँदेखि गर्दै आएका छौँ ।’ मालिककै जग्गामा घर बनाएर बसेका थियौँ । ‘मालिकले घरबाटै निकालेपछि खान र ओत लाग्ने ठाउँको खोजी गर्दै बगरमा बस्न बाध्य भएको दुखेसो पोख्दै रावतले भने, ‘देशमा परिवर्तनसँगै जनप्रतिनिधि आएपछि पुनःस्थापनमा पर्छौं भन्ने ठानेका थियौँ तर कोही पनि सोधखोज गर्न नै नआएपछि बगर नै सबैथोक भएको छ ।’
जग्गा भएका घर भएकाले सुकुम्बासी बनेर खाँदै आएको बताउँदै कलावती दमाईंले भनिन्, ‘हालसम्म हामीलाई सुकुम्बासी आयोगले संकलन गर्दै आएको लगतमा समेत समावेश गरिएकोे छैन ।’ यहाँकै नागरिक भए पनि सरकारी सुविधाबाट वञ्चित हुनुपरेको पीडा उनले पोखिन् । गाउँगाउँमा अन्न मागेर कपडा सिलाइको कार्य गर्दै आएकी दमाईंका श्रीमान् दुवै आँखा नदेख्ने भएपछि उनको दिनचर्या निकै कष्टमय भएको छ । घरबासका लागि जग्गा र घर नभएकाले आफू पनि अरु जस्तै उक्त शिविरमा बस्न आइपुगेको उनले बताइन् ।
कमाइ गर्ने उमेरका दुई छोरा मजदूरीका लागि भारत पसेको दशकभन्दा बढी भइसक्यो कलाबतीले भनिन्, ‘घर फर्केर नआएकाले नदी किनारबाट दाउरा संकलन गरेर नजिकैको बजारमा सस्तोमै बेचेर एकछाकको खाना खर्च जुटाउने गरिएको छ ।’ शिविरमै आश्रय लिएका मोहन सुनार अपाङ्ग छन् । श्रीमतीले संसार नै छाडेर बिदा भएपछि सानै उमेरका दुई छोरी र एक छोराको पालनपोषणको जिम्मा उनकै काँधमा थपिएको छ ।
दिनभरि गाउँगाउँ लट्ठीको सहाराले पुगेर अन्न र लुगाफाटो माग्दै बालबालिकालाई साँझ बिहानको खर्च चलाउँदै आएको सुनाउँदै उनले भने, ‘बालबालिकाकै लागि बाँच्नुपरेको छ ।’ ‘घर जग्गा नभएकाले नदीको बगर नै सबैथोक मेरा लागि छ,’ उनले आँसु झार्दै भने । शिविरमा झुपडी बनाएर बस्दै आएका एक दर्जनभन्दा बढी भूमिहीनका ४० भन्दा बढी बालबालिका समेत शैक्षिक सामग्री र विद्यालय पोशाकका लागि खर्चको जोहो गर्न नसक्दा विद्यालय जानसमेत पाएका छैनन् । लत्ताकपडाको अभावमा रातभरि झुपडीमा आगो बालेर न्यानो पारेर रात काट्नु परेको गुनासो शिविरमा बस्दै आएका परिवारको छ ।
प्लास्टिकले छाएको झुपडीको छानाबाट रातभर पर्ने शीत झुपडीभित्रै तपतप चुहिने गरेकाले बिहानीपख भएका सबै कपडा भिज्ने गरेका छन् । वर्षात्का बेला कुन बेला चुरे क्षेत्रमा पानी दर्किन्छ नदीले बगाएर लैजान्छ भन्ने चिन्तासमेत यहाँका बासिन्दालाई छ । चुरे क्षेत्रमा पानी पर्न थालेपछि अधिकांश परिवार बस्ती छाडेर सुरक्षित स्थानमा रुखमुनि ओत लाग्न जानु सामन्य भइसकेको सुकुम्बासीको हकहितका लागि काम गर्दै आएका रामबहादुर चुनाराले बताए । यहाँ बस्दै आएका भूमिहीन परिवारको एउटै माग छ ओत लाग्नका लागि घर, अन्न उब्जाउका लागि जग्गा र घर खर्च चलाउनका लागि सीपमूलक रोजगारीको व्यवस्था ।

परम्परागत पेशामै निर्भर दलित समुदाय
कञ्चनपुरका दलित समुदाय पुर्खौंदेखिको पेशामै गुजारा चलाउन बाध्य छन् । सरकारी तथा गैरसरकारी संस्थाले वर्षेनी दलितको नाममा योजना ल्याउने तर ती योजना लक्षित दलित समुदायसम्म पुग्न नसक्दा आर्थिक अवस्थामा सुधार आउन सकेको छैन । परिवारको गुजारा चलाउनका लागि दलित समुदायले आरन, सिलाइ, फलामको कार्य गर्ने, जुत्ता सिउनेलगायतका कार्य गर्दै आएका छन् । परम्परागत तरिकाबाट सञ्चालन हुँदै आएको व्यवसायबाट परिवारको दैनिक खाना खर्च जुटाउन दलित समुदायलाई निकै संघर्ष गर्नुपरेको छ ।
परम्परागत पेशाबाट जीविका धान्न मुस्किल हुन थालेपछि अधिकांश दलित समुदायका युवा पुख्र्यौली पेशाबाट पलायन हुँदै मजदूरीका लागि भारतीय पहाडमा जोखिमयुक्त कार्य गर्न बाध्य भएको दलित अगुवा ईश्वर सुनारले बताए । बेलौरी नगरपालिका–९ झर्नासागरका ४५ वर्षीय पदम कामी अझै पनि परम्परागत आरन चलाएर परिवारको भरणपोषण गर्दै आएका छन् । बालबालिकालाई विद्यालय पढाउने रहर हुँदाहँुदै पनि बाध्यताले भारतमा मजदूरीमा पठाउनु परेको उनले बताए । विगतमा दलितका नाममा आउने योजना र बजेट टाठाबाठाले कुम्ल्याए देशमा परिवर्तन आई जनप्रतिनिधि आइसकेपछि उत्थानका कार्यक्रम ल्याई आत्मनिर्भर बनाइनुपर्ने उनीहरूको माग छ । रासस